AKHUNLAR
Hunlar’ ın bir kolu olan Akhunlar, 5. yüzyıldan başlayarak 6. yüzyılın ortalarına kadar Afganistan, Kuzey Hindistan, Harezm, Doğu İran ve Doğu Türkistan’da egemenlik kurdular. Hükümdarlarından Aksuvar’ın adı Bizans kaynaklarında Ephthalontos olarak geçtiği için Eftalitler adıyla da bilinen bu devletin yöneticileri Türk asıllıydı, ama nüfusun çoğunluğu Türk değildi. (Aynca bak. HUNLAR.)
Büyük Hun İmparatorluğu’nun yıkıldığı dönemde Orta Asya’daki Hun kavimlerinin en büyüğü Akhunlar’dı. Bir süre sonra Maveraünnehir’e ve bugün Afganistan sınırlan içindeki Toharistan’a kadar yayılan Akhunlar, 5. yüzyılın başlarında Ceyhun Irmağı’nı geçerek komşuları Sasaniler’in topraklarını işgale başladılar. Savaşçı hükümdarlan Hakan’ m yönetiminde Rey önlerine kadar ilerledilerse de, Sasani Hükümdarı V. Behram bu akınlan durdurdu ve Hakan’ın savaş alanında ölmesi üzerine Akhunlar geri çekildiler.
Bir süre hükümdarsız yaşayan Akhunlar, Aksuvar’m hükümdar olmasıyla yeniden toparlandı. Sasaniler’in taht kavgalanna karışan Aksuvar, 457’de Firuz’un tahta geçmesini destekledi ve karşılığında Tirmiz ile Vasgirt’i aldı. Ama sonradan Firuz ile Aksuvar arasında çıkan anlaşmazlık 485’te savaşa dönüştü. Firuz’un öldürüldüğü bu savaşta Kuzey Sasani toprakları ile Merv ve Herat Akhunlar’ın eline geçti. Akhunlar bu tarihten sonra da Sasaniler’in içişlerine karışmayı sürdürdüler. Tahttan indirildiğinde Akhunlar’a sığınan Sasani Hükümdarı I. Kubad, 499’da Akhun desteğiyle yeniden tahta çıktı. Bunun karşılığında da vergi ödemeyi ve Akhunlar’ın koruyuculuğunu kabul etti.
5. yüzyılın sonlarında Hindistan’a doğru yayılmaya başlayan Akhunlar, Gupta Devleti’nin parçalanmasıyla Kuzey ve Batı Hindistan’ın içine doğru ilerlediler. 465’te Kandehar, Kâbil ve çevresi, 470’te de Pencap (İndüs Havzası) tümüyle Akhunlar’m eline geçti. Akhun Hükümdarı Toram an’m başlattığı bu akınlan 515’te yerine geçen oğlu Mihirakula da sürdürdü ve Hindistan’ın büyük bir bölümünü topraklarına kattı.
6. yüzyılda topraklannı İran’dan Orta Asya’ya kadar genişleten Akhunlar Hindistan’ın da yarısını ellerinde tutuyorlardı. Ne var ki, doğudaki komşuları Cücenler’in 546’da Göktürkler’ce ortadan kaldınlmasıyla durumları sarsıldı. İran’da güçlenen Sasani Hüküm dan I. Hüsrev ile Göktürk Hakanı İstemi Han birleşerek Akhun topraklarına girdiler. Bu iki devletin ordularıyla 562’de Nahşab önünde yapılan savaş Akhunlar’ın sonu oldu. Toprakları Göktürkler ile Sasaniler arasında bölüşülen Akhunlar, Toharistan’daki Akhun lideri Nizek Taran’ın 667’de Emeviler’e karşı ayaklanmasıyla bir kez daha öne çıktılarsa da yeniden güçlü bir birlik oluşturamayarak tarihten silindiler.
Akhunlar’a ilişkin bilgiler, Toraman döneminden kalma üç yazıt ile bazı Akhun paralarına dayanır. Göçebe bir yaşam süren Akhunlar Gor, Huo ve Sakkala’yı zaman zaman başkent olarak kullandılar. Güneye düzenledikleri akınlardan sonra Budacı olan, ama eski Hun geleneklerini de koruyan Akhunlar’ m son dönemlerini İslam kültürü biçimlendirmiştir. Toharca denen bir dil konuştukları ve 25 harflik bir alfabeleri olduğu sanılmaktadır. Asya’nın ipek ticaretini ellerinde tuttukları sürece güçlerini koruyabilen Akhunlar, Göktürkler’in İpek Yolu’nu ellerine geçirmesiyle bu üstünlüklerini yitirmişlerdir.