Ardahan
Ardahan: Kuzeydoğu Anadolu'da il. Yüzölçümü 5 576 km², nüfusu 1990 sayımına göre 170 117, merkezi Ardahan kenti olan Ardahan ilinin 6 ilçesi vardır: Merkez, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof. Nüfus yoğunluğu km²'ye 31 kişidir.
Kuzeyde ve doğuda Gürcistan Cumhuriyeti toprakları, güneyde Kars, batıda Artvin ve Erzurum illeriyle sınırlı olan Ardahan ili genellikle yüksektir. Yükseltileri 2 000 m'nin üstünde birçok yer bulunan ilin batısındaki Yalnızçam dağları, Artvin iliyle sınırı oluşturur; bu dağların kuzeydoğuya doğru uzantıları üstünde Ulgar dağının yükseltisi 2 918 m'yi bulur. Güney sınırında, Kars iliyle arasında Allahüekber dağları yeralır (güneybatı uçları Erzurum ili sınırları içindedir).
Ardahan ilinin Allahüekber dağları ile Yalnızçam dağları arasında kalan orta kesimlerini dalgalı düzlükler kaplar. "Ardahan yaylası" adı verilen, lavlar tarafından oluşturulmuş, ortalama yükseltisi 2 000 m dolayında olan bu yaylaya, yükseltisi 1 500-2 000 m arasında değişen ovalar gömülmüştür: Ardahan ovası, Çıldır ovası, Göle ovası, vb. Yayla yüzeyi üstünde yükseltileri 3 000 m'yi aşan doruklar yükselir; Hanak'ın doğusunda Keldağ (21)33 m), Göle'nin güneydoğusunda Kabak Tepe (3 055 m), Çıldır gölünün batısında Kısır dağı (3 197 m), aynı gölün doğusunda Akbaba dağı, vb. Yalnız, Akbaba dağının doğu yarısı Türkiye sınırları dışında kalır.
Ardahan ili, sert kara ikliminin etkisindedir. Ardahan kentinde bulunan meteoroloji istasyonunun gözlemlerine göre yıllık ortalama sıcaklık 3,7 °C'tır. Kışlar uzun sürer ve çok soğuk geçer. En soğuk ay ortalaması -10,8 °C, en sıcak ay ortalaması 16 °C'tır. Günümüze kadar kaydedilen en düşük sıcaklık -35,6 °C (7 Şubat 1968), en yüksek sıcaklıksa 32,6 °C'tır. Yıllık yağış ortalaması Ardahan kentinde 520 mm, Göle'de 599 mm, Posof'ta 584 mm'dir. Bu üç meteoroloji istasyonunda da en yağışlı mevsim yaz, en az yağışlı mevsim kıştır.
Ardahan ilinde ormanlar fazla yer tutmaz. İlin merkez ilçesi ile Hanak, Göle ve Posof ilçelerinde yer yer sarıçam ormanlarına, kuzey kesimdeki Posof ilçesinde de ladin ve köknar ormanlarına rastlanır. Posof ilçesinde ayrıca, yer yer huşağacı ve meşe toplulukları da görülür.
İlin en önemli akarsuyu Kura ırmağıdır. 1 515 km uzunluğundaki bu ırmağın 189 km'lik bölümü Türkiye topraklarındadır. Allahüekber dağlarının kuzey yamaçlarından doğan Kayınlıkdere, Türkmendere ve Kür (Gür) çaylarının birleşmesiyle oluşan Kura ırmağı, Ardahan ovalarını geçtikten sonra Kurtkale yakınında Türkiye topraklarından çıkar. İlin kuzey kesiminin sularını toplayan Posof çayı, Türkiye toprakları dışında Kura ırmağına katılır.
İlin en büyük (115 km²) gölü üçgen biçimli Çıldır gölüdür. Van gölünden sonra Doğu Anadolu Bölgesi'nin ikinci büyük gölü olan Çıldır gölü lav akıntısı sonucunda oluşmuş bir "lav seti gölü"dür; genişliği kuzeyden güneye doğu azalır. Güney ucuna yakın olan bir daralma noktasından sonra yayılan kesimine, "Lavaş gölü" adı verilir. Suları tatlı olan göl aralık-nisan arasındaki dönemde yer yer donar.
Ardahan ilindeki ikinci bir önemli göl de, yarısı Türkiye sınırları dışında bulunan Aktaş gölüdür. Yüzölçümü 14 km² olan bu göl, 1 794 m yükseltide yer alır.
ARDAHAN EKONOMİSİ
Ardahan ilinin başlıca gelir kaynağı tarım ve hayvancılıktır. İlde yaz sonuna kadar yeşilliğini koruyabilen çayırlar bulunması, büyükbaş hayvancılığı geliştirmiştir. Sığır türleri arasında "doğu kırmızısı" denilen tür yaygındır. Sığır sayısı bakımından Göle ilçesi öteki ilçelerden önde gelir. Göle ovasının doğu kesiminde, yöre halkının Sarıgöller adını verdiği sığ bataklıkların çevresinde ünlü "Göle tipié sığırlar beslenir. Koyun sayısı bakımından Çıldır ilçesi önde gelir. Hayvan varlığının en az olduğu ilçe Posof'tur.
Arıcılık da önem verilen bir konudur ve Ardahan balı çeşitli yörelerde aranan bir bal türüdür. Ardahan'da kurulan Arıcılık Enstitüsü, bu etkinliği daha da geliştirmek için çalışmalar yapmaktadır. İlde kümes hayvanları arasında en çok kaz yetiştirilir.
Tarım üretiminde soğuğa daha dayanıklı olan arpa ekimi, buğdayın önüne geçmiştir. Tahıllar en çok merkez ilçede yetiştirilir. Meyvecilik yalnızca Çıldır ilçesinin alçak kesimlerinde görülür (Posof çayı vadisinde). İlde baklagil türlerinden, hayvan yemi olarak kullanılan "fiğ" ekimi de yaygınlaşmıştır.
Sanayinin gelişmemiş olduğu Ardahan ilinde, hayvancılığa dayalı birçok kaşar ve gravyer peyniri yapımevleri vardır.
