Beyaz Rusya
Beyaz Rusya
[BEYAZ RUSYA]
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü 207 600 km². Başkenti ve başlıca kenti: Minsk (1 633 600 nüf.; 1991 tah.).
TOPLUM YAPISI. Nüfus (1992 tah.): 10 390 000; nüfus yoğunluğu: km²'ye 50 kişi. Etnik dağılım (1989): Beyaz Ruslar (% 77,9); Ruslar (%13,2); Polonyalılar (% 4,1); Ukraynalılar (%2,9); Yahudiler (% 1,1).
EĞİTİM VE SAĞLIK. Üniversite sayısı (1990): 33 üniversite ve 1145 teknik okul. Hastane yatak sayısı (1989): 138 300. Hekim sayısı (1989): 41 400. EKONOMİ. Başlıca ürünleri: Tarım — canlı hayvan, süt ürünleri, keten, kenevir, tütün, patates, tahıl; sanayi — kereste sanayisi, dokuma ve besin sanayileri, kimya sanayisi, motorlu araçlar ve tarım gereçleri yapımı, elektrikli ve elektronik gereçler yapımı, dericilik ürünleri, makine yapımı; madencilik — petrol, doğal gaz. Para birimi: Ruble.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Millet Meclisi. Yönetim bölümlenmesi 6 bölge (oblast).
ULAŞIM. Demiryolları (1990): Toplam 5 590 km. Karayolları (1990): Toplam 92 200 km.
Doğu Avrupa'da devlet. Kuzeyde ve doğuda Rusya, güneyde Ukrayna, batıda Polonya, kuzeybatıda Litvanya ve Letonya'yla sınırlı olan Beyaz Rusya (Rusça Belorosya ya da Biyeloruska), 1991 'e kadar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri'ne bağlı sovyet sosyalist cumhuriyetlerinden biriyken, o tarihte bağımsızlığını ilan etmiştir. Başkenti Minsk'tir.
YÜZEY ŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR:
Çok az engebeli düz bir ova görünümünde olan Beyaz Rusya toprakları, aşağı yukarı ortasından geçen bir tepeler dizisiyle ikiye ayrılır. Kuzey kesiminde yükselti, genellikle güney kesiminden dahafazladır. Güney kesimindeki Polezya bölgesi, Pripyat (ya da Priyet) ırmağının havzasına denk düşer ve bataklık alçak topraklarla kaplıdır. Başlıcaları batıya Baltık denizine (Batı Dvina ve Seman) ya da Karadeniz'e (ana kollarıyla Dnieper, Berezina ve Pripyat) dökülen pek çok akarsu ve göl bulunan ülkede, ulaşıma elverişli akarsular bir kanallar ağıyla birbirine bağlanmıştır. Ülkenin üçte birini kaplayan ormanların büyük bölümü iğne yapraklılardan ve huş ağaçlanndan oluşur. Hayvan topluluğu, Beyaz Rusya Polonya sınırındaki Belaya Vezha orman koruma alanındaki Avrupa bizonu gibi ender hayvanlar da içerir. Uzun süre Beyaz Rusya topraklarının yeraltı gelir kaynakları bakımından yoksul olduğu sanılmış, ama yakın dönemde büyük kömür, şist, petrol, potasyum tuzu, kireçtaşı, dolomit, vb. yatakları ortaya çıkarılmıştır. Toprakların büyük bölümü tarıma elverişsizdir; üstelik bir bölümü, 1986'daki Çernobil nükleer kazasının yol açtığı radyoaktif kirlenmeden etkilenmiştir. Kara ikliminin nispeten yumuşak bir biçiminin egemen olduğu ülkede, ocak ayı sıcaklık ortalaması -6 °C, temmuz sıcaklık ortalaması 18 °C, yıllık yağış miktarı 550-700 mm' dir.
TOPLUM YAPISI:
Halkın dörtte üçünden çoğunu oluşturan Beyaz Ruslar, Doğu islavların bir koludurlar ve çoğunlukla ortodoksturlar. Dil ve kültür açısından Ruslara ve UkraynalIlara oldukça yakındırlar. Genellikle kırsal kesimde yerleşmişlerdir; ama 1980 yıllarından bu yana kentlerde de çoğalmışlardır. Halkın % 13'ünü oluşturan Ruslar, daha çok kentlerde yaşarlar. Rusça, kentlerde ve devlet kuruluşlarında yaygın biçimde kullanılmakla birlikte, ülkenin resmî dili ilan edildiği 1990'dan bu yana Beyaz Rusça'nın resmî kullanımı da artmıştır.
Eğitim ve sağlık: Beyaz Rusya'da 1950 yıllarında %100'e yakın okuma-yazma oranına ulaşılmıştır. 10 yıllık ilk ve Ortaöğretim ücretsiz ve zorunludur. Yükseköğretim de ücretsizdir; üniversitelere sınavla girilir.
XX. yy'da sağlık hizmetleri Beyaz Rusya'da büyük gelişme göstermiştir ve sovyet rejiminin başlarından bu yana ücretsizdir. Bununla birlikte, sağlık hizmetlerinin niteliği 1970 yıllarından bu yana çocuk ölümlerinin artışına ve ortalama ömrün düşmesine yansıyacak biçimde düşmüştür. Çernobil nükleer kazası da, halkın sağlığını kuşkusuz son derece olumsuz yönde etkilemiştir.
Minsk dışındaki başlıca kentler Brest, Gomel, Grodno, Mogilev ve Vitebsk'tir.
Kültür: Beyaz Rusya'nın folkloru zengindir; kökleri Kiev Prensliği ve Litvanya Büyükdüklüğü dönemlerine dayanan edebiyat, sanat ve mimarlık da gelişmiştir. XVIII. ve XIX. yy'lardaki Polonya ve Rus egemenliği kültür ve edebiyatı olumsuz yönde etkilemiş, ama XX. yy'a girilirken Beyaz Rus edebiyatı yeniden canlanmaya başlamıştır. 1930 yıllarından başlayarak SSCB'nin genel siyaseti gereği Rus dili ve kültürü ön plana çıkmışsa da, 1990'dan bu yana Beyaz Rusya'nın kültür yaşamında yeni bir canlanma dönemi başlamıştır.
EKONOMİ:
Beyaz Rusya bağımsızlığa ulaşana kadar kaynak boşluklarının, üretim hedeflerinin ve mali siyasetlerin Moskova'dan belirlendiği merkezden planlanan Sovyet ekonomisiyle bütünlenmişti. Bu yüzden 1980 yıllarının sonunda SSCB'de gelişen pazar ekonomisine geçiş sıkıntıları Beyaz Rusya'ya da yansımış, üstelik bağımsızlıktan sonra daha da artmıştır: Serbest pazar sistemine geçiş yavaş yürümektedir ve genel olarak hizmetler kesimiyle sınırlıdır; sanayi hâlâ devletin, tarım da hâlâ kooperatiflerin denetimindedir.
Tarım: Beyaz Rusya'nın tarımsal çıktılarının yarısından çoğunu canlı hayvanlar (sığır, domuz, koyun ve keçi) oluşturur. Temel tarım ürünleri yemlik bitki ve patatestir; onları tahıllar (çavdar, arpa, yulaf) ve şekerpancarı izler. Keten ve kenevir üretimi de önemlidir.
Sanayi: Geleneksel olarak bir tarım ülkesi olan Beyaz Rusya, ancak İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra sanayileşme evresine girmiştir. Başlıca sanayi kolları arasında besin, kereste ve dokuma sanayileri, kimya sanayisi, petrol arıtımı, elektronik gereçler yapımı, makine (özellikle dikiş makinesi) yapımı, saat, piyano, kamyon, tarım gereçleri ve traktör yapımı sayılabilir.
Not: Beyaz Rusya'nın başkenti ve Bağımsız Devletler Topluluğu'nun merkezi olan Minsk, Svisloç ırmağı kıyısında yer alır. Beyaz Rusya'nun başlıca sanayi kentidir ve ülkenin sanayi çıktılarının üçte birini karşılar Tarihsel açıdan Doğu Avrupa Yahudilerinin başlıca merkezlerinden biriyken (1897'de Yahudiler kent nüfusunun yandan çoğunu oluşturuyorlardı), uygulanan çeşitli baskı ve kıyımlar sonucunda günümüzde yahudilerin sayısı çok azalmıştır.
Devlet yapısı ve kurumlar: SSCB dönemi sırasında, Beyaz Rusya Komünist Partisi bütünüyle Moskova'daki merkez parti organlarına bağlıydı. Beyaz Rusya Sosyalist Cumhuriyeti hükümeti, parti siyasetini sıkı sıkıya uyguluyordu. Beyaz Rusya'da ilk özgür seçimler Mart 1990'da yapıldı. Yeni seçilen Parlamento komünist milletvekillerinin hâlâ çoğunlukta olmalarına karşın, sonunda Moskova'dan daha çok özerklik elde etmeyi başardı ve Gorbaçov'a düzenlenen (Ağustos 1991) başarısız darbeden hemen önce, Beyaz Rusya'nın bağımsızlığını ilan etti. Komünist partinin etkinliği yasaklandı. Bununla birlikte, çok partili sisteme geçiş yavaş ilerledi ve eski komünistler, hükümetteki önemli görevlerini korudular.
Yürürlükte olan 1978 tarihli Anayasa'ya göre Beyaz Rusya parlamenter bir cumhuriyettir. 360 üyeli Millet Meclisi (Yüksek Sovyet) cumhurbaşkanını seçer (1992'de Stanislav S. Şuskeviç). Başbakan (1992'de Vyaçeslav Kebiç) ve bakanlar kurulu Parlamento'ya karşı sorumlu olarak, yürütme gücünü uygular.
TARİH:
VI.yy'dan başlayarak günümüzdeki Beyaz Rusya topraklarına Beyaz Rusların ataları olan Doğu İslav kabileleri yerleştiler. IX. ve X. yy'larda birkaç prensliğin kurulduğu bölge, evlilik ilişkileri sonucunda Kiev Rus Prensliği'ne bağlandı ve Beyaz Ruslar, ortodoksluğu benimsediler.
XIII. yy'da Kiev Prensliği'nden koparak Litvanya Büyükdüklüğü'ne bağlanan Beyaz Ruslar, 1385'ten başlayarak Litvanya ile Polonya'nın birleşmeye başlamalarından sonra, Polonya etkisine girdiler ve özellikle soylu sınıf arasında, Polonya dil ve kültürünün yanı sıra, katoliklik yayıldı.
Polonya'nın bölüşülmesinde (1772,1793 ve 1795) Rusya İmparatorluğu tarafından ilhak edilen Beyaz Rusya'da, özellikle 1863'teki köylü ayaklanmasından sonra Beyaz Rusluk bilinci canlanmaya başladı.
Çarlık rejiminin devrilmesinden sonra Beyaz Rusya bağımsızlığını ilan ettiyse (Mart 1918) de, 1920'deki Polonya-SSCB Savaşı'ndan sonra batı kesimi Polonya tarafından ilhak edildi; doğu kesimiyse Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne dönüştürülerek SSCB'nin parçası oldu. İkinci Dünya Savaşı'nın başında Polonya işgali altındaki batı kesimi geri alınırken, Almanlar ile SSCB birlikleri arasındaki çarpışmaların büyük bölümünün geçtiği Beyaz Rusya, savaştan çok büyük zarar gördü ve nüfusunun dörtte birini yitirdi.
Savaş sonrasında girişilen bayındırlık çalışmalarına ekonomide hızlı bir gelişme ve sanayileşme eşlik etti. Mihail Gorbaçov'un 1980'lerin ortalarında başlattığı reformlar sonunda Adradzhenge ("yeniden doğuş") adı verilen kitle hareketi dahil yeni bir ulusal canlanma dönemine giren Beyaz Rusya, bağımsızlığını ilan etti. Aralık 1991'de eski SSCB'yi oluşturan cumhuriyetlerin çoğunun katıldığı Bağımsız Devletler Topluluğu'na katıldı ve başkenti Minsk, Bağımsız Devletler Topluluğu'nun da merkezi oldu.