Bolivya
Bolivya, BOLİVYA CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 1 098 581 km². Yasal başkenti: Sucre (86 609 nüf.). Başlıca kenti ve hükümet merkezi: La Paz (992 592 nüf.). TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1991 tah.): 7 150 000; nüfus yoğunluğu:Km²'ye 5,9 kişi. Nüfus dağılımı (1988): % 49 kentlerde, % 51 kırsal kesimde. Yıllık nüfus artışı (1987): % 2,6. Resmî dilleri: İspanyolca, Kueçua dili, Aymara dili. Başlıca dinleri: Katolik.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1985): Yetişkin nüfusun % 63'ü. Üniversite sayısı (1986): 9. Hastane yatak sayısı (1983): 10 789. Hekim sayısı (1984): 4032. Ortalama ömür(1980-85): Kadınlarda— 53,0; erkeklerde;— 48,6. Bebek ölüm oranı (1987): 1 000 canlı doğumda 110. EKONOMİ. GSMH (1990): 4,8 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir (1990):690 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1987): Tarımı— % 50; hizmetler — % 26; sanayii— % 10; madencilik — % 4. Dış ticaret (1990): Dışalımı— 690 milyon dolar: Dışsatım 805 milyon dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: ABD, Arjantin, Brezilya, Almanya, Para birimi: 1 Bolivya pesosu — 100 centavo.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama organı: Parlamento. Siyasal bölümlenme: 9 il.
ULAŞIM. Demiryolları (1986): Toplam 3 538 km. Karayolları (1984): Toplam 40 987 km. Başlıca limanları: Yok. Başlıca havaalanları: 2.
Güney Amerika'da devlet. Kuzeyde ve doğuda Brezilya, güneydoğuda Paraguay, güneyde Arjantin, batıda da Şili ve Peru'yla sınırlı olan Bolivya'nın yasal başkenti Sucre, hükümet merkezi La Paz'dır. 1825'te İspanya'dan bağımsızlığını elde eden ülkenin adı, Güney Amerika'nın kurtarıcısı Simon Bolivar'dan kaynaklanır.
BOLİVYA'NIN YÜZEY ŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLARI
Denize cephesi olmayan tek Latin Amerika ülkesi Bolivya, ekvator ile Oğlak dönencesi arasında yer alır: Gerek görünümleri, gerek ekonomik etkinlikleri, büyük ölçüde And dağlarından etkilenir. Gerçekten, And dağlarının en yüksek dorukları değilse bile, en geniş bölümleri Bolivya'dadır. Ülke topraklarının aşağı yukarı üçte birini oluşturan Bolivya Andları, yükseltileri 6 000 m'yi aşan sarp, etkin yanardağ dorukları taşır. Bununla birlikte, batıda Peru ve Ekvador sınırlarına yaslanan bu doruklar çizgisinin yerini, doğuya doğru ortalama yükseltisi 4 000 - 5 000 m olan yaylalar bölgesi (altiplano) alır.
İklim: Altiplano bölgesi, yükseltiden ötürü sert, bütün yılın soğuk geçtiği bir iklim etkisindedir. Günlük sıcaklıklar en çok 15-18 °C'a yükselir; geceleriyse, özellikle kış mevsiminde (haziran-ağustos), sık sık 0 °C'ın altına düşer. Yıllık yağış ortalamaları deniz etkisi göstererek çevresindeki bölgede iklimi azda olsa yumuşatan Tificaca gölü kıyılarında 700 mm dolayındadır; kurak güneydoğu kesimindeyse 125 mm'nin altına düşer. Dağlar arasındaki yunga adı verilen kenarları dik vadilerde yükseltilerin düşüklüğünden ötürü çok daha yumuşak bir iklim egemendir; kuzey kesimindeki yugalarda ortalama sıcaklıklar 23 °C dolayında değişir; yıllık yağış miktarı 1 250 mm'yi bulur. Güney kesimindeki yugalar, yıllık 20 °C ortalama sıcaklık ve 450 mm yağışla, ülkenin iklimi en elverişli bölgesidir.
Bitki örtüsü: Komşu dağların girilmesi güç sık çam ormanlarıyla kaplı olmasına karşılık, altiplanoda cılız otlarla örtülü bozkır ağır basar. Bununla birlikte, çoğu göllerle kaplı küçük tuzlu çöküntüler (salares), altiplanonun tekdüzeliğini yer yer değiştirir: Peru sınırında 3 812 m yükseltide yer alan en büyük göl Titicaca, dünyanın en yüksek gölüdür. Zaman zaman, şaşırtıcı fırtınaların sarstığı bu gerçek iç denizin çıplak kıyılarında, İnkalardan çok daha eski bir uygarlığın kurduğu Tiahuanaco kenti yıkıntıları yer alır.
Not: Dünyanın gemi ulaşımına elverişli en yüksek gölü olan Titicaca Bolivya'nın batı kesiminde Peru sınırında yer alır. Kıyılarında Kolomb öncesi dönemde, birbirini izleyen bir dizi uygarlık gelişmiştir.
BOLİVYA'NIN TOPLUM YAPISI
Altiplano'da, günümüzde Bolivya halkının hâlâ yarısına yakınını (yüzde 32'si melez, yüzde 16 kadarı da beyazdır) oluşturan Kızılderililer yaşar. Doğrudan doğruya İnkaların soyundan gelen bu Kızılderililer (Aymaralar ve Kueçualar), 1953 toprak reformundan bu yana köy topluluklarında bir araya getirilmişlerdir ve verimsiz bir tarımla (arpa, patates, mısır) geçinirler. Çoğu okuma yazma bilmeyen, Aymaralar ve Kueçualar, güç koşullar altında yaşarlar; ölüm oranı, özellikle de çocuk ölüm oranı çok yüksektir. Sayılarının çokluğu, kişi başına ulusal gelirin son derece düşük olmasını da (Latin Amerika'nın en düşüğü) açıklar.
BOLİVYA EKONOMİSİ VE DOĞAL KAYNAKLARI
Altiplano ve sıradağlar doğuya doğru, sıcak, yağışlı, Paraguay ve Amazon ırmaklarının başlıca kolları tarafından sulanan, yapraklarını hiç dökmeyen ormanlarla örtülü, uçsuz bucaksız ovalarla uzanır. Burada, mısır, kahve ve koka yetiştirilen sıcak vadiler dışında, hemen hiç insan yaşamaz; ülke topraklarının üçte ikisinin ıssız olması, ulusal tarım kaynaklarının yetersizliğini açıklar. Bolivya hükümeti, yaşama düzeyini yükseltmek ve ekonomide gerçek bir kalkınma sağlamak için maden yataklarına güvenmektedir.
Madencilik: Eskiden Potosi'nin XVI. ve XVII. yy'larda zenginleşmesini sağlayan altın ve gümüş madenlerinin önemi çok azalmış; ama bunların yerini, Bolivya dışsatımının beşte dördüne yakınını oluşturan kalay almıştır. Kalay madenlerinde çalışma koşulları çok ağırdır. Potosi madencileri 4 000 m'yi aşkın yükseltide yaşar, ortalama 20 °C sıcaklıkta madene girer ve birkaç dakika içinde 40 °C sıcaklığa inerler: Koka alışkanlığının da büvük zararlara yol açtığı Potosi'de, ortalama ömür 28 yıl dolaylarındadır. Bu zor koşullar altında çıkarılmasına karşın kalay üretiminde Bolivya dünyada birincidir. 1545'te İspanyollar Potosi'de gümüş bulmuşlar ve 1870'e kadar en çok çıkarılan maden gümüş olmuş, daha sonra kalay gümüşün yerini almıştır. Ülkenin kalay üretimini denetimleri altında tutan üç şirket 1952'de uluslaştırılarak Comibol (Bolivya Madencilik Kuruluşu) adı altında birleştirilmiştir.
Öbür önemli madenler antimon, çinko, tungsten, kurşun, bakır ve altındır; bunların çoğu, kalay ve gümüş gibi, Altiplano'daki yüksek yerlerde çıkarılır. Santa Cruz yakınında önemli petrol ve doğal gaz yatakları da işletilmektedir ve doğal gaz, ülkenin başlıca dışsatım ürünü haline gelmiştir. El Mutan'da bulunan demir yataklarının da işletmeye açılması planlanmıştır.
Tarım: Ülke topraklarının elverişsizliğinden ve hâlâ İnkalar döneminde yamaçlarda düzenlenmiş taraçalarda ilkel yöntemlerle uygulanmasından ötürü, tarım üretimi düşüktür. Başlıca besin ürünleri arasında patates, mısır, buğday, yüksek proteinli bir tohum olan quinoa, buğday,arpa ve bir yumrukök olan koka yetiştirilir.Tarımın gelişmemesinin ana nedenlerinden biri de, zaten kısıtlı olan tarıma elverişli alanların % 75'inin koka yetiştiriciliğine ayrılmış olmasıdır: Halkın büyük bölümünün yapraklarını çiğnediği koka, kokainin temel maddesidir ve özellikle ABD'nin önleme girişimlerine karşın, yoğun bir kokain kaçakçılığını da beslemektedir.
Sanayi: Sanayi etkinlikleri madenlerin işlenmesine yöneltilmiş, Altiplano'da çok sayıda kalay dökümevi, Vinto'da bir antimon dökümevi, bir çinko ve bir bizmut dökümevi ve tungsten fabrikaları kurulmuş, ayrıca El Mutan'da demir filizini işleyecek bir demir-çelik tesisi kurulması planlanmıştır. Santa Cruz ve Cochabamba'da petrol rafinerileri vardır.
BOLİVYA DEVLET YAPISI VE KURUMLARI
1947'de yürürlüğe giren Anayasa'ya (sık sık askıya alınmaktadır) göre Bolivya bir cumhuriyettir. Yürütme gücü Millet Meclisi ile Senato'dan oluşan Parlamento'dadır. Cumhurbaşkanı ve Parlamento üyelerinin 4 yılda bir genel seçim sistemiyle seçilmesi öngörülmüştür.
BOLİVYA TARİHİ
İ.S. 600-900 arasında Titicaca gölünün güney ucunda yaşayan Aymaralar kökenli Kızılderililer, Tiahuanaco adı verilen, ileri derecede gelişmiş bir kültür geliştirdiler. 1400 dolaylarında Peru'dan gelen, Kueçua dilini konuşan İnkalar Bolivya'yı istila ettiler ve dağlık bölgeyi İnka İmparatorluğu'na kattılar. 1538'de İspanyollar tarafından sömürgeleştirilen, 1825'te bağımsızlığını elde eden Bolivya, o tarihten bu yana pek çok iç çalkantı yaşadı. Bağımsızlıktan sonra çok sayıda iç çalkantı yaşanan Bolivya'nın sömürgecilik döneminde çok büyük olan toprakları önemli ölçüde küçüldü: Pasifik Savaşı'yla Büyük Okyanus kıyılarını ve Atacama çölündeki nitrat yataklarını Şili'ye kaptırırken, 1903'te kuzeydeki Acre bölgesini Brezilya'ya bırakmak zorunda kaldı. Chaco savaşlarında da (1928-30, 1933-35) Chaco'nun önemli bölümleri Paraguay'a geçti.
Chaco'nun yitirilmesinin egemen sınıfın saygınlığını büyük ölçüde sarsması, madencilerin durumlarından hoşnutsuzluklarıyla birleşince, 1940'ta Victor Paz Estensorro'nun yönetimindeki sol yönelimli MNR (Movimiento Nacionalista Revolucionario) kuruldu. 1943'te iktidara gelen MNR, binbaşı Gualberto Villaroel'in başkanlığında kalay işçilerine sendikalılaşma hakkı tanıma, vb. reformlara girişti. Villaroel'in 1946'da La Paz'da öldürülmesi üstüne Arjantin'e kaçan Paz Estenssero 1951 'de sürgündeyken cumhurbaşkanlığına seçildi; ama MNR'nin 1952 yılında, Bolivya'nın kuruluşundan bu yana yapılan 179. ayaklanmayla iktidardaki askerî cuntayı devirmesine kadar ülkesine dönmesine izin verilmedi. Paz Estensorro 1952'de cumhurbaşkanlığı görevine başlayınca, kalay madenlerinin uluslaştırılması, genel oy hakkının sağlanması, toprak reformu, ordunun küçültülmesi, vb. uzun erimli toplumsal reformlara girişti. 1956-1960 arasında yardımcısı Hernan Siles Zuazo'nun başkanlık yapmasından sonra, 1960'ta yeniden cumhurbaşkanlığına seçildiyse de, 1964'te general Rene Barrientos Ortuno'nun askerî darbesiyle devrildi. Cumhurbaşkanlığını üstlenen Barrientos 1966'da bir kez daha seçilip, 1969'da helikopterine yapılan saldırıyla öldürüldü. Yerine geçen Luis Adolfo Siles Salinas'ın aynı yıl general Ovando Candia, Candia'nın 1970'te solcu general Juan Jose Torres Gonzales, Gonzales'in de 1971'de sağcı Hugo Banzer tarafından devrilmesinden sonra, 1978'de seçimlere gidildiyse de, seçim sonuçlarına hile karıştırıldığını ileri süren ordu, Ağustos 1979'a kadar iktidarı elinde tutmayı sürdürdü. O tarihte Parlamento'nun bir geçici sivil hükümet kurduğu ülkede, Haziran 1980'de eski başkanlardan Siles Zuazo yeniden cumhurbaşkanlığına seçildiyse de, Temmuz 1985'te bir yıl öne alınarak yapılan seçimlerde hiçbir aday çoğunluğu elde edemeyince, parlamento tarafından Paz Estensorro cumhurbaşkanlığına seçildi. 7 Mayıs 1989 seçimlerinde de hiçbir aday çoğunluğu elde edemeyince, Banzer Suarez'in desteklediği Jaime Paz Zamora Parlamento tarafından cumhurbaşkanlığına seçildi. 1993 seçimleri de aynı biçimde sonuçlanınca, Jaime Paz Zamora'nın yerine, parlamento cumhurbaşkanlığına planlama bakanı Gonzalo Sanchez de Lozada'yı seçti.
Not: Bolivya'nın hükümet merkezi ve en yüksek nüfuslu kenti olan La Paz, dünyadaki en yüksek (3 658 m yükselti) başkenttir. Sarp Cordillera Real'i yaran vadilerden biri içinde olması Andlar'dan esen soğuk rüzgârlara karşı korunmasını sağlamaktadır.