Endonezya
Endonezya
ENDONEZYA CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 1 904 569 km². Başkenti ve en büyük kenti: Cakarta (8 300 000 nüf.; 1990).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1993 tah.): 187 600 000; nüfus yoğunluğu: Km²'ye 98,5 kişi. Nüfus dağılımı (1993): Kentlerde % 31, kırsal kesimde, % 69. Yıllık nüfus artış hızı (1993): % 1,7. Resmî dili: Endonezyaca. Başlıca dinler: İslâm, hıristiyan, hindu dini.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1990 tah.): Yetişkin nüfusun % 70'i. Üniversite sayısı (1988): 792. Hastane yatak sayısı (1990): 118 535. Hekim sayısı (1989): 23 657. Ortalama ömür (1992): Kadınlarda — 62, erkeklerde — 59. Bebek ölüm oranı (1993): 1 000 canlı doğumda 68. EKONOMİ. GSMH (1991): 116,2 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir: 638 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1992): Ticaret ve hizmetler— % 31; sanayi — % 11; tarım ve balıkçılık — % 44; yönetim ve kamu hizmetleri — % 2. Dış ticaret (1991): Dışalım — 25,9 milyar dolar; dışsatım — 29,9 milyar dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: Japonya, ABD, Almanya, Singapur. Para birimi: 1 rupiah= 100 sen.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Halk Danışma Meclisi. Yönetim bölümlenmesi: 27 il.
ULAŞIM. Demiryolları (1990): Toplam 6 583 km. Karayolları (1988): Toplam 250 314 km. Başlıca limanları: 19. Başlıca havaalanları: 8.
Güneydoğu Asya'da adalar üstünde kurulu devlet. Büyük Okyanus'ta, ekvatorun her iki yanında yer alan 13 500'ü aşkın ada içeren Endonezya'da (İndonezya da denir), ülkenin en batısında yeralan başlıca ada Sumatra, Birmanya'nın güney kesimi açıklarındadır. Ülkenin en doğu noktası olan İrian Caya'ysa Yeni Gine adasındadır. Eski Hollanda Hindistanı adalarının büyük bölümünü içeren Endonezya adaları, Avustralya, Avrupa ve Asya kıtaları arasındaki başlıca deniz yollarının üstündedir ve Hint okyanusu ile Büyük Okyanus arasında ana bağlantıyı oluştururlar. Birbirlerinden Malakka, Sunda ve Makassar boğazlarıyla ayrılırlar. Uzun süre Hollanda'nın Doğu Hint Adaları sömürgesini oluşturmuşlar ve 300 yılı aşkın Hollanda egemenliğinden sonra, 17 Ağustos 1945'te bağımsızlığa kavuşmuşlardır.
YÜZEY ŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR
Beş adadaki topraklar Endonezya yüzölçümünün % 90'ını oluşturur. En büyük il Kalimantan, Borneo adasının güneyde kalan üçte ikisini oluşturur ve Endonezya topraklarının % 28'ini kaplar. İkinci büyük ada Sumatra, toplam yüzölçümünün % 24'ünü oluşturur; İrian Caya ülke topraklarının % 22'sini, Sulavesi (Celebes) % 10'unu içerir. Toplam nüfusun % 64'ünün yaşadığı Cava ve Madura adalarıysa, toprakların yalnızca % 7'sini oluşturur. Öbür küçük adaların başlıcaları arasında Bali, Timor, Lombok, Küçük Sunda adalarından (Nusa Tenggara) Sumba, Molük adalarından Halmabera, Buru, Seram, Ambon sayılabilir.
Takımadalar boyunca bazıları yanardağ kökenli yüksek dağlar uzanır, İrian Caya'daki Caya dağında yükselti 5 030 m'yi bulur. Yüksek dağlar, Sumatra adasının da güney kenarını oluşturur ve Cava adasındaki Semeru dağında 3 676 m'ye ulaşırlar. Sulavesi adasındaki dağların yükseltisi de, Rantekombola doruğunda 3 455 m'yi bulur. Sumatra'nm doğu, Kalimantan'ın güney, İrian Cava'nın güneydoğu kesimleri bataklık ovalarla kaplıdır.
Topraklar: Yağışı ve tropikal bölgelerin çoğunda olduğu gibi, Endonezya'da da toprakların büyük bölümü, aşırı yıkanma sonucu bileşenlerini yitirerek verimsizleşmiştir. En verimli topraklar, Cava ile bitişiğindeki adalarda bulunur: Sık sık görülen yanardağ püskürmeleri sonucunda, toprağı besleyici maddeler yeniden sağlanmıştır ve lavların baz özelliği, bitki yetişmesine olumlu etkide bulunmaktadır.
İklim: Adaların çoğunda bütün yıl boyunca çok sıcak ve yağışlı iklim egemendir. Yağışlar özellikle aralık-mart aylarında, Asya'nın batısından esen kış musonları sırasında görülür. Yalnızca Cava'nın batısında ve Küçük Sunda adalarında, haziran-eylül arasında, Avustralya'nın iç kesimlerindeki çöllerden esen rüzgârlar nedeniyle yağışsız bir mevsim görülür. Kıyı bölgelerinde sıcaklık ortalaması 24 °C - 28 °C arasında değişir; dağlardaysa hava daha serindir. Yıllık ortalama yağış Sumatra, Kalimantan ve İrian Caya'da 3 040 mm'den Küçük Sunda adalarında 1 015 mm'ye kadar değişir.
Irmak ve göller: Çok sayıda kısa ama sulama açısından önemli akarsuyun en uzunu, İrian Caya'daki Mamberamo'dur (160 km'si ulaşıma elverişlidir); Kuzey Sumatra'daki Barisan dağlarında yer alan 1 300 km² büyüklüğündeki Toba gölü, yeryüzündeki en büyük yanardağ kraterinin içinde oluşmuştur.
Bitki örtüsü ve topluluğu: Adaların büyük bölümünü kaplayan tropikal yağmur ormanları, gökyüzünün görülemeyeceği kadar sık ağaçlar, çok zengin ağaç çeşitleri ve çok sayıda liken ile eğreltiler, orkideler, vb. üst bitken bitkiler içerir. Muson ormanlarında, yapraklarını döken bambu türleri ağır basar. Hayvan topluluğu, batıdaki adalarda Asya'nın hayvan topluluğuyla, doğudaki adalarda Avustralya'nınkiyle akrabadır (bu, geçmişte adalar ile iki kıta arasında kara bağlantıları olduğunu düşündürmektedir). Küçük Sunda adalarındaki Komodo adasında, dünyanın en büyük kertenkelesi Komodo ejderhasının en son örnekleri korumaya alınmıştır.
Yeraltı gelir kaynakları: Endonezya yeraltı gelir kaynakları bakımından potansiyel olarak zengindir. En önemli gelir kaynağı petrol ve doğal gazdır; ayrıca, özellikle Doğu Sumatra ve Kalimantan'da nikel, kömür, bakır, uranyum, altın ve elmas yatakları vardır. Cava'nın orta kesiminde bulunan büyük demirfilizi yatakları işletilmeye başlanmıştır.
ENDONEZYA TOPLUM YAPISI
Endonezya'da dünyanın en çeşitli nüfus topluluklarından biri yaşar. 300'ü aşkın etnik topluluğun en kalabalığı, toplam nüfusun % 40-50'sini oluşturan Cavalılardır. Batı Cava'da yaşayan Sundalılar da, toplam nüfusun yaklaşık % 15'ini oluşturur. Madura'da yaşayan Maduralıların, nüfusun % 5'ini oluşturduğu sanılmaktadır. Daha küçük, ama bölgesel açıdan önemli etnik topluluklar arasındaysa Balililer, Bataklar, Dayaklar, Papualılar, Açehliler ve Toracalar sayılabilir. Endonezya'nın yerlisi olmayan en büyük azınlık topluluğu Çinliler, toplam nüfusun yaklaşık % 3'ünü oluşturur, çoğunlukla kentlerde yaşarlar.
Diller: Sumatra'da yaygın olarak konuşulan ve adalardaki tüccarlar tarafından kullanılan Pasar Malay lehçesinden türemiş Endonezyaca (Bahasa Endonezya), resmî dildir. Ayrıca, çoğu Malezya-Polinezya kökenli 25 başka dil ve 200'ü aşkın lehçe konuşulur: Acehçe, Batakça, Sundaca, Maduraca, Batice, vb.
Din: Endonezya nüfusunun % 85'i müslümandır. XIV. yy'dan önce adada yaygın olan hindu dinine bağlı olanlar günümüzde nüfusun yalnızca % 2'sini oluşturur (çoğu Bali'de yaşar). Nüfusun yaklaşık % 8'i hıristiyan (öncelikle protestan), Çinlilerin çoğu buddhacı ve taocudur. Geri kalmış bölgelerdeki kabilelerde animizmin (cancılık) çeşitli biçimleri yaşamaktadır.
Nüfus: Endonezya, nüfus çokluğu bakımından dünyada beşinci sırada yeralır; üstelik nüfus hızla artmaktadır. Halkın yaklaşık % 64'ünün yaşadığı Cava adasında, nüfus yoğunluğu km²'ye 700 kişiye yaklaşır. Buna karşılık, öbür adalarda nüfus seyrektir. En büyük kentler, tümü Cava adasında olan Cakarta (başkent), Bandung, Surabaya, Semarang, Malang, Surakarta ve Cogcakarta ile Sumatra adasındaki Medan'dır.
Eğitim ve sağlık: Eğitim, Eğitim ve Kültür Bakanlığı'nın denetimi altındadır. 6-7 yaşında başlayan ilköğretim zorunludur. Yükseköğretim üniversite ile çok sayıda yüksekokulda verilir. Sağlık tesisleri sınırlıdır ve kırsal alanlarda oturanlara sağlık hizmetleri pek ulaşmamaktadır; bunun nedeni, hekimlerin en az % 40'ının başkent Cakarta'da yerleşmiş olmasıdır.
Sanat: Cavalıların balmumlu ve boyalı kumaş üstüne karmaşık desenler basılmış batikten yapılmış giysileri dünyaya ün salmıştır. Ayrıca, ahlaksal değerleri öğütlemekte ve toplumsal yorumlar yapmakta kullanılan bir halk sanatı olan gölge oyunları da tanınmıştır. Cakarta'daki Endonezya Kültür Müzesi'nde büyük bir eski Endonezya seramikleri koleksiyonu vardır.
ENDONEZYA EKONOMİSİ
Endonezya'daki geleneksel içe dönük değiş-tokuş ekonomisi, Hollanda egemenliğinin kurulmasıyla kökten bir değişikliğe uğramış, çok uzun yıllar boyunca ülke halkı dışsatıma yönelik ürünler yetiştirmeye zorlanmıştır. Bağımsızlıktan sonra devletin egemenliğinde, merkeziyetçi bir ekonomik sistem kurulmuş, 1969'da bunun yerini başkan Suharto'nun "Yeni Düzen"i almıştır.
Bu düzen hem büyük boyutlu sanayi projelerinin, hem de küçük sanayinin eşzamanlı gelişmesini kaldırabilecek bir tarıma dayalı ekonomi kurmayı amaç alan beş yıllık planlara dayanmaktadır. Ekonomik gelişme dışyardımlar, özellikle 12 ülkenin bu amaçla 1966'da kurdukları Hükümetler arası Endonezya Grubu (İGGİ) tarafından, büyük ölçüde desteklenmektedir.
Madencilik ve sanayi: Endonezya'nın temel yeraltı gelir kaynakları petrol ve doğal gazdır (1989'da bütün dışsatım gelirlerinin yaklaşık % 40'ını oluşturuyorlardı). Petrolün büyük bölümü Sumatra'nın doğu kesiminde ve Kalimantan'da çıkarılır; ama Cava, Sumatra'nın kuzey kesimi ve İrian Caya'da da işletilen daha küçük yataklar vardır. 1962'den bu yana Petrol Dışsatımı Yapan Ülkeler Örgütü'ne üye olan Endonezya'da petrol sanayisinin devlet denetimine alındığı 1965'ten sonra, rafinerilerin kapasitesi büyük ölçüde artmış ve 1984'e doğru iç tüketime yetecek ölçüde petrol arıtmaya başlamışlardır. Bununla birlikte, aşağı yukarı aynı dönemde petrol fiyatlarında görülen düşüş, hükümeti birçok büyük boyutlu gelişme projesini ertelemek zorunda bırakmış ve petrol dışındaki ürünlerin dışsatımını artırma çabalarına girişilmiştir. 1990 yıllarının başında petrol fiyatlarının yeniden yükselmesinin sağladığı beklenmedik kazançlarsa, gelişmeye yönelik yatırımları (özellikle karayolları yapımı) artırmıştır.
Endonezya aynı zamanda da, dünyanın en büyük sıvılaştırılmış doğal gaz dışsatımcısıdır (1990'da ülkede 40 milyar m³ doğal gaz üretilmiştir). Bangka, Belitung ve Singkep adalarında bol miktarda kalay (Endonezya kalay üretiminde Malezya ve Tayland'dan sonra dünyada üçüncü dür), Sumatra'da boksit, Sulavezi'de nikel, Sumatra ve Kalimantan'da kömür, Cava'da demir filizi ve İrian Caya'da bakır çıkarılmaktadır.
1980 yıllarının sonlarında Endonezya ekonomisinin yapısı da dünya ekonomisindeki yeri de değişmiş, 1983'ten başlayarak petrol dışı maddelerin üretimi yılda % 12'den çok artmış ve 1990 yılları başında sanayinin GSMH'deki payı tarımın payını aşmıştır. Bu emek yoğun sanayi üretiminin gelişmesinde başlıca etken, Kuzeydoğu Asya'daki (özellikle de Japonya ve Tayvan'daki) kuruluşların, Endonezya'ya ve işçilik ücretlerinin düşük olduğu öbür Güneydoğu Asya ülkelerine taşınması olmuştur.
Sanayi tesislerinin çoğu Cava adasının doğu kesiminde toplanmıştır. Adadaki Cakarta ve Surabava kentleri ülkenin başlıca sanayi merkezleridir. Sumatra'da toplam sanayi üretiminin yalnızca % 25'i gerçekleştirilmektedir. Öbür adaların payıysa çok daha da küçüktür. Tarım ürünlerinin işlenmesine yönelik besin sanayisinin yanı sıra, başlıca sanayi kolları arasında petrol arıtılması, yapay gübre, ilaç, çimento, dokuma, demir-çelik ve kereste (kontrplak üretimi) sanayileri sayılabilir.
Not: Cava'nın kuzeybatı kıyısında yer alan Cakarta, Endonezya'nın başkenti ve en büyük kentidir. Bir liman kenti, sanayi ve yönetim merkezi olan Cakarta, ülkenin 1949'da bağımsızlığa kavuşmasından bu yana hızla büyümüştür.
Bancarmasin'de, kanallar ana ulaşım ağını oluşturur. Cava denizi kıyısından 16 km kadar içerde, Martapura ve Barito ırmaklarının deltası kıyısında yer alan kentte, evler direkler üstünde kurulmuştur.
Enerji: Enerji tesisleri devlet mülkiyetindedir ve genellikle kentlerle ve büyük sanayi projeleriyle sınırlıdır. Elektrik üretimi kapasitesinin 1966'da 653 MW'tan 1990'da 26 600 MW'a çıkmış olmasına karşın, bu tesisler yetersiz kalmaktadır.
Tarım, ormancılık ve balıkçılık: Dışsatım gelirlerinin % 10'undan azını sağlamasna karşın tarım, Endonezya ekonomisinin ana dayanağı olmayı sürdürmektedir. Endonezya yönetimi "Yeşil Devrim"in ilk yandaşları arasında yer almış, taraçalarda pirinç tarımını (yılda birkaç kez ürün almaktadır) desteklemiş, bunun sonucunda pirinç üretimi, ülke gereksinmesini karşılar duruma gelmiştir. Pirinç dışında sebze ve meyve de yetiştirilen ülkede, hayvancılıkta kümes hayvanları yetiştiriciliği ağır basar. Büyük çiftliklerde yetiştirilen ticarete yönelik ürünlerin başlıcaları arasında kauçuk, palmiye yağı, kahve, şekerkamışı, tütün ve kakao sayılabilir.
Endonezya'da 8 milyonu aşkın topraksız köylü vardır. Issız bölgeleri gelişmeye açabilmek ve topraksızlara geçim olanağı sağlamak için hükümet, aşırı kalabalık Cava, Bali ve Madura'dan daha az gelişmiş adalara göçmek isteyenlere bedava toprak, konut vermekte, ayrıca başka yardımlarda da bulunmaktadır.
Endonezya'nın önemli gelir kaynaklarından biri de, bol ormanlardan elde edilen kontrplak ve tek ağacı kerestesi dışsatımıdır (petrol ve doğal gazdan sonra, dışsatımda üçüncü sırada yeralırlar).Balıkçılık yer yer gelişmiştir; ama büyük bir potansiyeli olan ticari amaçlı balıkçılık, henüz kurulma aşamasındadır.
Ulaşım: Ülkede, adalar ülkesi olmanın sonucu ticaret merkezlerinin birbirlerinden kopuk olmalarına karşın, ulaşım gelişmektedir. Anayolların çoğu Sumatra, Sulavezi ve Kalimantan'dadır; eski demiryolu sistemiyse, bütünüyle Cava adasında toplanmıştır. Adalararası gemi ulaşımı sağlayan yüzlerce küçük liman bulunmakla birlikte, ülke dışsatım ve dışalımının büyük bölümü Cakarta yakınındaki Tancung Priok, Surabaya yakınındaki Tancung Perak, Medan yakınındaki Belavan, Pakan Boru ve Samarinda yakınındaki Bontang limanlarından yapılır. Bütün il merkezleri arasında uçak bağlantısı sağlanmıştır. Cakarta'da da 1985'te yeni bir uluslararası havalimanı açılmıştır. Ulaşım devlet denetimindedir.
Ticaret: Endonezya'nın genellikle olumlu bir dış ticaret dengesi vardır. Dışsatım ürünleri arasında petrol, sıvılaştırılmış doğal gaz, kereste ve kontrplak, kauçuk, kahve, yengeç, dokumacılık ürünleri sayılabilir. Çeşitli makineler, elektrikli gereçler, ulaşım donanımı, kimyasal maddeler ve temel metaller başlıca dışalım ürünlerini oluşturur.
ENDONEZYA DEVLET YAPISI VE KURUMLAR
1945 Ağustosu Anayasası'ndan sonra, 1950'de iki geçici anayasa kabul edilmiş, 5 Temmuz 1959'daysa, 1945 Anayasası yeniden yürürlüğe konmuştur. Yürütme gücü cumhurbaşkanındadır. Halk Danışma Meclisi (HDM) tarafından 5 yıl için seçilen cumhurbaşkanı, yürütme gücünü kendi seçtiği kabineyle paylaşır. Yasama gücü Halk Danışma Meclisi'ndedir (üyelerinin % 20'si Silahlı Kuvvetler tarafından atanır; seçimle gelen milletvekilleri arasında çoğunluk, iktidar partisi Golkar'dadır). Merkezî hükümet tarafından atanan valiler, kaymakamlar ve belediye başkanları 27 il, 241 ilçe ve 55 belediyeyi yönetir. Bu sivil yönetim sistemine paralel olarak, geniş yetkiler (sözgelimi, bütün kamu görev inerini ve devlet üniversitelerine başvuranları denetimden geçirebilir) taşıyan bir askerî komutanlık sistemi kurulmuştur.
ENDONEZYA TARİHİ
İlk olarak Malezya ve Okyanusya'dan gelen halkların yerleştikleri sanılan Endonezya adaları bölgesi, III. yy.-XIII. yy. arasında sırasıyla Srivicaya, Mataram, Sailendra, Kediri ve Macapahit imparatorluklarının egemenliğinde kaldı. XIV.- XV. yy'larda Arap tüccarların etkisiyle başlayan İslâm etkisi hızla yayıldı ve Bali dışındaki bölgelerin çoğunda İslâm, hindu mezheplerinin yerini aldı. 1602- 1798 arasında adalarının çoğu Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin denetiminde kalan günümüzdeki Endonezya, 1816-1949 arasında Hollanda'nın sömürgelerinden birini oluşturdu. İkinci Dünya Savaşı'nda Japonlar tarafından işgal edildi.
Japon işgali altında ulusçuluk ve özgürlük düşüncelerinin gelişmesi 17 Ağustos 1945'te sukarno ve Muhammet Hatta'nın yönetimindeki Endonezya ulusçularının, ülkenin bağımsızlığını ilan etmeleriyle sonuçlandı. Bu fiili bağımsızlık, uzun tartışmalardan sonra, Hollanda'nın egemenlik hakkından vazgeçmesiyle 27 Aralık 1949'da resmî bağımsızlığa dönüştü. 1963'te Endonezya'ya katılan Batı İrian'ın adı İrian Caya'ya dönüştürüldü. 17 Temmuz 1976'da da, eski Portekiz sömürgesi Timor da ilhak edildi.
Endonezya'nın ilk cumhurbaşkanı Sukarno, askerlerin ve Asya'daki komünist ülkelerin desteğiyle 1945'ten 1965'e kadar iktidarda kaldı. Ekonominin gün geçtikçe bozulduğu, komünist ülkelerle ilişkilerin sıklaştırılması sonucu Batı devletlerinin yardımlarını kestikleri ülkede, Eylül 1965'teki komünistlerin darbe girişimini, general Suharto'nun yönetimindeki komünizm karşıtı askerlerin iktidara el koymaları izledi (kanlı çatışmalarda 500 000'e yakın kişinin öldüğü sanılmaktadır). Sukarno bir süre daha başkanlığı sürdürdüyse de, ülkeyi fiilen yönetmeye başlayan Suharto, Mart 1967'de resmen cumhurbaşkanlığını üstlendi.
Ülkede istikran yeniden sağlamaya böylece yabancı yatırımları çekmeye çalışan Suharto, Sukarno'nun 1964'te Malezya'ya başlatmış olduğu saldırılara son verip, Endonezya'yı 1965'te çekilmiş olduğu Birleşmiş Milletler'e 1966'da yeniden üye yapmayı başardı.
1967'de de Endonezya, Asean'ın kurucu üyeleri arasında yeraldı. 13 yıl aradan sonra yapılan 1968 seçimlerini kazanarak cumhurbaşkanı seçilen Suharto, o tarihten sonra sürekli cumhurbaşkanlığına seçilirken (en son Mart 1993'te), partisi Golkar da, 1992 seçimlerinde oyların üçte ikisini alarak, mecliste çoğunluğu sürdürdü.
Bu arada Endonezya, Çin'le 1967'de kesmiş olduğu bütün ticari ve diplomatik ilişkilerini 1990'da yeniden kurdu; Tayvan ve Hong Kong'la verimli ticaret ve yatırım ilişkilerini de sürdürdü.