Güney Afrika Cumhuriyeti
Güney Afrika Cumhuriyeti
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 1 221 037 km². Başkentleri: Pretoria (yönetim başkenti, 850 000 nüf.; 1991); Kap (resmî başkent ve en büyük kent, 1 900 000 nüf.; 1991); Bloemfontein (yargı başkenti, 231 000 nüf.; 1991).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1992 tah.): 41 700 000; nüfus yoğunluğu: Km²'ye 34,2 kişi. Nüfus dağılımı (1990): Kentlerde % 60; kırsal kesimde % 40. Yıllık nüfus artış hızı (1990): % 2,6. Resmî dilleri: Afrikanca, İngilizce. Başlıca dinler: Geleneksel Afrika dinleri, hıristiyanlık (Hollanda reformcu kilisesi, anglikan, katolik, metodist mezhepleri), hindu dini, musevilik.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1989): Beyazlarda— yetişkin nüfusun % 100'ü; siyahlarda— yetişkin nüfusun % Üniversite sayısı (1988): 18. Hastane yatak sayısı (1984): 140791. Hekim sayısı (1988): 22 096. Ortalama ömür (1991): Kadınlarda— 67; erkeklerde — 61. Bebek ölüm oranı (1991): 1 000 canlı doğumda 52. EKONOMİ. GSMH (1990): 101,7 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir: 2 600 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1986-89): Tarım % 1; sanayi— % 24; hizmetler—% 62. Dış ticaret (1990): Dışalım— 17 milyar dolar; dışsatım — 23,4 milyar dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: İtalya, Japonya, Almanya, ABD, İngiltere. Para birimi: 1 rand=100 cent. YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Millet Meclisi. Yönetim bölümlenmesi: 4 eyalet, 10 Bantu "ulusal bölgesi".
ULAŞIM. Demiryolları (1989): Toplam 23 627 km. Karayolları (1989): Toplam 181 341 km. Başlıca limanları: 7. Başlıca havaalanları: 3.
Afrika kıtasının güney ucunda devlet. Batıda Atlas okyanusu, güneyde ve güneydoğuda Hint okyanusu, kuzeydoğuda Svaziland, Mozambik ve Zimbabve, kuzeyde Botsvana, kuzeybatıda Namibya'yla sınırlı olan Güney Afrika Cumhuriyeti'nin sınırları içinde ayrıca, dört bir yandan kuşattığı bağımsız devlet Lesotho yer alır. Dört eyalete bölünmüştür: Kap eyaleti, Natal, Orange Özgür Eyaleti, Transvaal. Ayrıca siyahlara ayrılmış, kendisinden başka hiçbir devletin tanımadığı dört "bağımsızlığı güvence altına alınmış devlet" (Transkei, Ciskei, Bophuthatswana ve Venda) ile altı "siyah bölgesi" ("ulusal bölge") içerir. Üç başkenti vardır: Pretoria (yönetim merkezi), Kap (yasama merkezi), Bloemfontein (yargı merkezi), Ümit burnundan geçen deniz yolu nedeniyle dünya ticareti açısından çok önemli bir yerde bulunan ülkenin ekonomisi, Afrika'nın en çeşitli ve en gelişmiş ekonomisidir. Ama siyahlar ile beyazların yaşadıkları bölgeler arasında ekonomik bakımdan büyük farklılık görülür. Irk toplulukları arasında da önemli ekonomik, toplumsal ve siyasal farklılıklar vardır. 1984'ten başlayarak beyaz azınlık yönetiminin katı bir tutumla uyguladığı ve ırk ayrımını yasallaştıran Apartheid sistemi, siyahların gün geçtikçe güçlenen siyasal savaşımı, şiddet eylemleri, grevleri, ekonomik boykotları ve yabancı devletlerin yatırımlarını durdurarak ülkeye bir ekonomik ambargo uygulamaları, 1990 yıllarının başında beyaz azınlık yönetimini, önemli reformlar gerçekleştirmek ve Kasım 1993'te yeni bir Anayasa hazırlayarak, siyah-beyaz eşitsizliğini kabul etmek zorunda bırakmıştır.
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR
Güney Afrika Cumhuriyeti'nde yüzeyşekilleri ve doğal kaynaklar bakımından büyük bir çeşitlilik gözlenir. Çok az sayıda doğal limanın yer aldığı 2 955 km'lik kıyı şeridinin arkasında tortul kayaçlardan oluşan, pek yüksek olmayan dağlar yer alır; topluca Kap dağları diye adlandırılan Cedarberg, Swartberg ve Baviannskloof. Ülkenin doğu ucunda, Hint okyanusuna paralel olarak, kuzeyde Transvaal'in iç kesimlerine kadar uzanan Drakens dağları (Drakensberg) uzanır. Bu yüksek dağlardaki boğazlar kış mevsiminde yoğun kar yağışı nedeniyle sık sık kapanır. Ülkenin en yüksek noktası olan İnjasuti doruğu (3 408 m) da, Drakens dağları üstünde, Lesotho sınırı yakınında yeralır.
Drakens dağları ve kıyıya doğru sarp yarlarla ("büyük sarplıklar" bölgesi) inen etekleri, Natal ve Kap kıyı ovalarını, iç kesimdeki yüksek yaylalardan ayırır. Yüksek yaylalar bölgesinde yükseltiler 1 220 -1 830 m arasında değişir. Yaylalar bölgesinde yer yer tepeler ve alçak dağ sıraları (başlıcası Güney Transvaal boyunca, doğu-batı doğrultusunda uzanan, altın yataklarının bulunduğu Witwatersrand) yükselirler. Yaylalar bölgesi Güney Afrika Cumhuriyeti'nin olağanüstü yeraltı gelir kaynaklarının (altın, elmas, kömür, demir filizi, bakır, manganez ve asbest) büyük bölümünü içerir.
Ülkenin Botsvana'yla kuzeybatı sınırı boyunca uzanan yüksek yaylaların yerini, kuzeyde Kalahari çölü alır. Kap dağları ile "büyük sarplıklar" bölgesi arasında mesalar ve alçak tepelerden oluşan dar, yarı-çorak bir havza olan Büyük Karoo yer alır.
AKARSULAR
Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki ırmakların hiçbiri ulaşıma elverişli değildir; bunun temel nedeni yağışların düzensizliği ve arazinin sarplığıdır. İç yaylaların büyük bölümü, Oranj ırmağı ile iki büyük kolu Vaal ve Caledon ırmakları tarafından sulanır. Oranj'ın suları Bloemfontein ve Kimberley çevresi ile güneyde Kap kıyılarında, sanayide, kentlerde ve tarımda kullanılmak için kanallarla yatağından saptırılır. Bu uygulama, ırmaktan hem sulama, hem de hidroelektrik enerji elde etmeyi amaç alan Oranj Sulama Projesi (yaklaşık 2000 yılında tamamlanacaktır) kapsamında gerçekleştirilir. Ülkenin kuzey sınırının bir bölümünü oluşturan Limpopo ırmağı, Transvaal'in büyük bölümünü akaçlar. Dratens dağlarında doğan Pongola, Kei, Great Fish ve Tugela gibi küçük ırmaklar ve Natal, Transkei ve Doğu Kap'ın alçak tepelikleri ile düzlüklerinde kenarları dik vadiler oymuşlardır.
İKLİM
Güney Afrika Cumhuriyeti'nde, yüzeyşekillerinde olduğu gibi, iklimde de, enlem derecelerinden ve uzun bir kıyı çizgisi bulunmasından kaynaklanan büyük bir iklim çeşitliliği gözlenir: Güneybatıda, Kap çevresinde Akdeniz iklimi; Natal kıyısı boyunca yağışlı astropikal iklim; kuzeydeki yüksek bölgede savana iklimi; Özgür Oranj eyaleti ile Güney Transvaal'da bozkır iklimi; Kap'ın iç kesimleri ile kuzeybatıda çöl ve yarıçöl iklimleri. Yıllık sıcaklık ortalamaları kuzeyde 23 °C ile güney ve doğu bölgelerinde 12 °C arasında değişir.
Ülkede en çok yağış (yılda 1 000 mm'nin üstünde) Drakens dağları ile Natal'ın kıyı kesimine düşer. En az yağış alan kesimse (yılda 200 mm'nin altında), Kap kentinin kuzeyinde Namequaland'dadır. Ülke yüzey ölçüsünün yaklaşık % 65'ine, sulama istemeyen tahıl üretimi için gerekli en az yağış miktarı olan yılda 500 mm'den az yağış düşer.
TOPRAKLAR
Güney Afrika topraklarının büyük bölümü, organik maddeler açısından zengin olmadığı için, tarıma elverişli değildir. Bu tarıma elverişli olmayan bölgeler, geçirimsiz alkali topraklarla, kışın yağış alan, sıcaklıkların pek düşük olmadığı bölgelerse, ince topraklarla kaplıdır; Natal ve Transvaal'in alçak düzlüklerinde, kırmızı lateritli topraklar ağır basar. Drakens dağlarında toprak aşınması ciddi boyutlardadır.
Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu. Güney Afrika Cumhuriyeti'nin yüzölçümünün yalnızca % 0,2'sinden az bir bölümü ormanlıktır. En geniş ormanlar dağlık bölgeler ile Knysne yakınlarında yeralır. Drakens dağlarında orman yetiştirme çalışmaları başlatılmıştır. Transvaal'in kuzey kesimi ile doğudaki alçak bölge savanalarla örtülüdür; yaylalar bölgesi ile kurak güneybatı kesimindeyse yer yer çayırlıklara rastlanır.
Güney Afrika Cumhuriyeti'nde hayvan topluluğu, zengin ve çeşitlidir. Fil, gergedan, zürafa, zebra, antilop, vb. yaban hayvanları, Kruger Park, Hluhluwe, Mkuze, vb. ulusal parklarda koruma altına alınmıştır. Ayrıca karşı türler ve yılani türleri (100'ü aşkın tür)içok çeşitlidir.
TOPLUM YAPISI
Ülkede, dört etnik topluluk vardır: Yerli Afrikalılar ya da siyahlar/(toplam nüfusun:% 74'ü), beyazlar(% 14), renkliler (melezler % 9), Asyalılar (% 3). Afrikalılar da kendi aralarında başlıca dört ırk ve dil topluluğuna ayrılırlar: Daha çok Drakens dağlarının doğusuna yerleşmiş olan, Güney Afrika'daki Bantu dili konuşan halkların % 60'ını oluşturan Nguniler (Kshosalar, Zulular, Syahiller ve Ndeheleler); öncelikle Transvaal, Kap eyaletinin kuzey kesimi ve Özgür Oranj eyaletinde yaşayan Sotholar (Tsvanalar, Pediler ve Basotholar), Vendalar; Togolar. Kalahari çölü yakınında da Hoisan dillerini konuşan Sanlar (Buşmenler) ve Hoyhoylar (Hotantolar) küçük topluluklar oluştururlar.
Ülkeye uzun yıllar egemen olan ırk ayrımı gereği Güney Afrika Cumhuriyeti hükümeti (beyaz),Jetnik toplulukların "birbirinden ayrı ve çokuluslu gelişmesi" siyaseti altında, on ayrı siyah "ulus" tanımış ve bunların her birine bir "homeland" ya da "bantustan" ("siyah bölgeleri" ya da "ulusal bölgeler") ayırarak, dördüne de göstermelik (başka hiçbir ülke tarafından tanınmamıştır) bir bağımsızlık tanımıştır, j Bununla birlikte, bütün siyahların yaklaşık % 55'i kendilerine ayrılan, ama ülke yüzölçümünün ancak % 13'ünü oluşturan bölgelerin dışında yaşamaktadır. Hükümet de, 1990'da siyah örgütleriyle yapılan bir siyasal çerçeve antlaşması uyarınca, halktan tepkiler alan "ulusal bölgeler" siyasetine son vereceğini açıklamıştır.
Cüney Afrika Cumhuriyeti'nde ikinci büyük etnik topluluğu oluşturan beyazlar, ülkenin siyasal ve ekonomik kurumlarına egemendirler: İki büyük gruba ayrılırlar: XVII. yy'da bölgeye yerleşen HollandalI sömürgeciler ile Kap'a sığınan protestan Fransızların ve Almanların soyundan gelen Afrikanerler (toplam beyaz nüfusun % 60'ı); 1820 yıllarında ülkeye yerleşen İngilizler ile eski İngiliz Sömürge İmparatorluğu'nun çeşitli kesimlerinden (özellikle Zimbabve ve Kenya'dan) göçen beyazların soyundan gelen, İngilizce konuşan beyazlar (toplam beyaz nüfusun % 34'ü). Ülkede ayrıca, Almanya, İtalya, Yunanistan, eski Portekiz sömürgeleri Angola ve Mozambik'ten çok yakın dönemlerde gelen beyaz göçmenler de vardır. Afrikaner olmayan beyazların büyük çoğunluğu yabancı ülke pasaportu taşırlar. Beyazların yaklaşık % 90'ı kentlerde yaşamaktadırlar.
Melezler ya da renkliler, XVII. yy'da yerli Afrikalılarla ve Malezyalı kölelerle evlenen Avrupalıların soyundan gelirler. Çoğunlukla Kap eyaletinin batı kesiminde yaşar, Kap yerleşme merkezi sınırları içindeki en geniş etnik topluluğu oluştururlar. Melezlerin de dörtte üçü kentlerde yaşar ve kültür açısından kendilerini gerek Afrikanerlerden, gerek siyahlardan yakmışlardır.
Asyalılar Natal'de, özellikle Durban yerleşme alanında toplanmıştır. XIX. yy. sonunda Hindistan yarımadasının çeşitli bölgelerinden ülkeye göçenlerin soyundan gelirler ve dil açısından büyük bir çeşitlilik gösterirler. Büyük bölümü kentlerde oturur ve ticaret, sanayi ve bankacılıkla uğraşır. Johannesburg, Port Elizabeth ve Durban'da, küçük birer Çinli topluluğu vardır.
NÜFUS
Güney Afrika Cumhuriyeti'nde nüfus artış hızı siyahlar arasında yüksek (% 2,8), beyazlar arasındaysa çok düşüktür (% 0,8). Hükümetin desteklediği ülkeye beyaz ırktan göçmen gelişi, kentlerde şiddet hareketlerinin baş göstermesinden sonra azalmıştır. Siyah nüfusun bir bölümü komşu ülkelere, özellikle de kırsal kesimden kentlere göçmektedir. Bunun sonucunda, büyük kentlerin çevreleri gecekondu tipi evlerle dolu siyah "gettolarıyla kuşatılmıştır. Uzun süre şiddetli tepkilere yol açan ve ülke içinde serbest dolaşımı engelleyen, siyahların beyaz bölgelerinde 72 saatten uzun süre kalmaları durumunda uygulanan resmî damgalı geçiş kartı uygulaması, 1986'da yürürlükten kaldırılmıştır; Doğumdan başlayarak nüfusu ırklara göre fişlemeye de 1991'de son verilmiştir. 1991'de ayrıca 1913'te ve 1936'da çıkarılmış Toprak Yasaları ile 1966'da çıkarılmış Topluluk Arazileri yasası kaldırılmıştır. Bununla birlikte, 1960 ile 1985 arasında yaklaşık 3,5 milyon siyah, apartheid yasalarına göre, istemedikleri halde ülke içi göçe zorlanmıştır. Toprak ve mülkiyet haklarında ırk ayrımına son vermek amacıyla, 1991 'de reform önerileri de getirilmiştir. Ülkenin ulusal sanayisinin çekirdeğini oluşturan Johannesburg ile ülkenin yasal başkenti, eğitim merkezi ve başlıca limanı olan Kap ve ikinci büyük limanı Durban'ın yanı sıra öbür büyük kentler Bloemfontein, East London, Germiston, Kimberley, Pieter-maritzburg, Port Elizabeth ve Pretoria'dır. 1991'de çıkarılan bir yasayla, büyük kentler, çevrelerindeki siyahlar, melezler ve Asyalıların oturduğu semtlerle birleştirilmiştir. Ülkenin siyahların oturduğu en büyük yerleşme merkezi, Johannesburg yakınındaki Soweto'dur. Dil ve din. Afrikanca ve İngilizce resmî dillerdir. Hollan-daca'dan türemiş olan Afrikanca, Afrikaner adı verilen beyazların anadili, melezlerinse başlıca dilidir. Afrika-nerlerin büyük bölümü. İngilizce konuşan beyazlar gibi, ikidillidir. Kentlerde yaşayan siyahlar ana dillerinin yanısıra, İngilizce ve Afrikanca da konuşurlar. Çeşitli Bantu dilleri (Bk. AFRİKA DİLLERİ) konuşan toplulukların birbirleriyle anlaşması güç olduğundan, siyahların çoğu, kömür ocaklarında çalışan ırkdaşlarının geliştirdiği bir tür karma lehçe (Fanakalo) konuşurlar.
Siyasette de etkili olan calvinci protestan Hollanda reformcu kilisesinin, yaklaşık 4 milyon üyesi vardır; bunların 2 milyonu Afrikaner, 1,2 milyonuysa melezdir. Katoliklerin sayısı yaklaşık 2,4 milyon, piskopos Desmond Tutu'nun (apartheid'e karşı savaşımıyla 1984'te Nobel Barış Ödülü'nü almıştır) dinsel önderliğini yaptığı anglikanlar ile metodistlerin sayıları da, yaklaşık 2'şer milyondur. Afrikalıların çoğunluğu ya bağımsız zenci kilisesi üyesidirler ya da geleneksel dinlere bağlıdırlar. Asyalıların dörtte üçü hindu dinindendir. Musevilerin sayısı 140 000'in altındadır.
Sağlık ve eğitim. Sağlıkla ilgili veriler ve sağlık hizmetleri açısından ülkedeki çeşitli ırklar arasında büyük farklılıklar gözlenir. Ortalama ömür, siyahlar ve melezlerde 59 yıl, Asyalılarda 65 yıl, beyazlarda 72 yıldır. Siyahlar arasında başlıca ölüm nedenleri sindirim yolları hastalıkları, yetersiz beslenme ve veremdir; beyazlarda ölüm nedenlerinin başlıcaları, kalp ve dolaşım yolları hastalıkları ile kanserdir. Zenciler arasında bebek ölüm oranı beyazların altı katıdır. Beyazlara yönelik sağlık hizmetleri, öbür ırklara yönelik hizmetlerden çok daha fazladır.
Eğitim, "bantustan" ya da "homeland" denilen, siyahlara ayrılmış "ulusal bölge'lerin dışında, Eğitim Bakanlığının merkezî denetimi altındadır. "Ulusal bölgelerin her birinin kendi eğitim örgütü vardır. 7-17 yaş arasındaki bütün beyazlar ve melezler için eğitim zorunludur. 7-16 yaş arasındaki siyahlar için de 1981'de zorunlu eğitim getirilmiş olmakla birlikte, siyah çocukların çoğunluğu okula gitmemektedir. Bununla birlikte, 1991'de siyahların eğitimine ayrılan bütçe artırılmış ve siyah çocukların eğitim bakanlığına bağlı okullara alınması yolunda adımlar atılmıştır. Ülkede yalnızca beyazlara ayrılmış 10 üniversite (bunların beşinde Afrikanca, dördünde İngilizce, birinde de her iki dilde eğitim verilir), siyahlara ayrılmış 5 üniversite, ayrıca, melezler ve Asyalılara ayrılmış birer üniversite vardır. Bir açık öğretim kurumu olan Güney Afrika Üniversitesiyse bütün ırklara açıktır. Beyazların üniversitelerine, 1991'den bu yana az da olsa siyah öğrenci alınmaya başlanmıştır.
Sanat. Güney Afrika'nın zengin, çeşitli sanat mirasında her etnik topluluğun katkısı vardır. Afrika sanatı, dansları ve edebiyatı, uluslararası alanda tanınmıştır (Bk. AFRİKA EDEBİYATI; AFRİKA MÜZİĞİ; AFRİKA SANATI). Let My People Go (Bırakın Halkım İlerlesin, 1962) adlı özyaşamöyküsünün; yazarı Albert Luthuli, Nobel Ödülü kazanmış ilk Güney Afrikalıdır (Nobel Barış Ödülü, 1960). Öbür siyah yazarlar arasında Thomas Mofolq, B.W. Vilikazi, Peter Abrahams ve Ezekiel Mphalele sayılabilir; İngilizce yazan uluslararası ün kazanmış beyaz yazarların başlıcaları, Athol Fugard, Alex La Guma, Nadine Gordimer, Alan Paton, Stuart Cloete ve Roy Campbell, Afrikanca yazan yazarların başlıcaları da, Andre Brink, Uys Krige, J. M. Coetzee, Breyten Breytenbach, İngrid Jonker ve Etienne Leroux'dır. Melez yazarların başlıcaları arasında Dennis Brutus ve Adam Small sayılabilir. Güney Afrika'da yayınlanan her kitap katı bir sansürden geçirilmekte, televizyon ve radyo, hükümetin görüşlerini yansıtmaktadır. Ama 1991'den bu yana, bu alanlarda da bazı önemli değişiklikler başlamıştır.
EKONOMİ
Kimberiey yakınlarında elmas yataklarının (1867), Witwatersrand'de (1886) de altın yataklarının, Güney Afrika Cumhuriyeti'ni, iç tüketime yönelik bir tarım ülkesi olmaktan çıkarmış, siyahların emeğinin sömürüsüne dayanan, beyaz azınlığın denetimi altında çağdaş bir sanayi ülkesine dönüştürmüştür. Maden ocaklarının iç kesimlerde bulunması, kıyıdan iç kesimlerine doğru uzanan yaygın bir demiryolu ağı oluşturulmasını sağlamıştır. Maden yataklarının işletilmesi ayrıca, siyah Afrikalıları ücretli işlere yönelik bir ekonomik düzene itmiş, ülkede patlayıcılara, çeşitli makinelere, enerjiye ve çok sayıda mal ve hizmete büyük bir talep yaratmıştır. Ne var ki, gelişme her yerde eşit ölçüde olmamış, beyazların yaşadığı bölgeler hızlı bir sanayileşme ve ekonomik büyüme gösterirken, "ulusal bölge"ler, sınırlı bir küçük sanayi, kısıtlı sanayi kaynakları, yüksek işsizlik oranı ve yalnızca aile içi tüketime yönelik tarımla, ekonomik açıdan büyük ölçüde geri kalmışlardır.
Ekonomi, yalnızca Batı Avrupa ve ABD kaynaklı bir dış yatırım ve özel kesim ekonomisi olarak gelişme göstermiştir. Güney Afrika Cumhuriyeti günümüzde Afrika kıtasının en güçlü sanayi ülkesidir. 1980'de ABD ile çok sayıda başka ülke (Türkiye dahil), apartheid'e (ırk ayrımı siyaseti) son verilmesi amacıyla bir dizi ekonomik yaptırım uygulamaya başlamış, çokuluslu şirketlere Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki şirketlerini kapatmaları yolunda baskı yapılmış, Güney Afrika'da kalanlardan, iş yerinde ırk ayrımına son vermeyi öngören Sullivan ilkelerine uymaları istenmiştir.
Tarım ve balıkçılık. Tarıma elverişli toprakların sınırlı olmasına (toplam yüz ölçümün yaklaşık % 11'i) karşın, Güney Afrika Cumhuriyeti, besin ürünleri açısından genel olarak kendine yeterli bir ülkedir; ancak, "ulusal bölgeler" besin ürünlerinin % 45'ini, bölge dışından almak zorundadırlar. 1988'de GSMH'nın yaklaşık % 8'ini oluşturan tarım, 1980 yılları başındaki kuraklıktan önemli ölçüde etkilenmiştir. "Ulusal bölge"lerde tarım kadınlar tarafından yapılır; temel tarım ürünleri mısır ve hintdarısıdır. Bütünüyle beyazların tekelinde olan dışsatıma yönelik ürünlerin başlıcaları şekerkamışı, mısır, buğday, turunçgiller, pamuk, tütün ve üzümdür. Sığır ve koyun besiciliği de ekonomide önemli yer tutar. Ülkenin balıkçılık sanayisi merkezleri Kap ve Durban'dır. Madencilik ve enerji. Ülkenin dış ticaretinin yaklaşık % 70'ini, GSMH'nın da % 13'ünü madenler oluşturur. Güney Afrika Cumhuriyeti, altın, krom ve vanadyum üretiminde dünyada birinci sırada yer alır; değerli taşlar ve sanayi elmasları, uranyum, antimon, asbest, manganez ve platinde de önde gelen üretici ülkeler arasındadır. Sanayi hammaddeleri arasında ülkede yalnızca petrol ve boksit, ticari önem taşımayacak kadar az çıkarılmaktadır. Güney Afrika Cumhuriyeti ayrıca, Afrika kömür rezervlerinin % 60'ını da elinde tutmaktadır; en büyük kömür yatakları Natal ve Transvaal'dedir. Madencilik büyük ölçüde ülke içi ve dışından gelen ucuz siyah işçilerin çalıştırılmasına dayanır.
Kömür, ülkenin enerji gereksinmesinin yaklaşık % 80'ini karşılar. Güney Afrika Cumhuriyeti, dünyadaki sentetik yakıt üreticisi ülkeler sıralamasında da birinci sırada yer alır.
Ulusal Enerji Şirketi'nin kurduğu kömürden sıvı yakıt üretmeye yönelik fabrikalarda, iç tüketime yönelik yakıtın % 60'ı üretilir. Ülkenin ilk nükleer enerji santralı 1984'te hizmete girmiştir. Bütün Afrika'da üretilen enerjinin yaklaşık % 70'i Güney Afrika Cumhuriyeti kaynaklıdır ve Lesotho, Svaziland, Botsvana, Mozambik'e enerji satılır.
Sanayi. Güney Afrika hükümeti, ülkenin kendi kendine yetmesi ve dış ekonomik baskıdan kurtulması amacıyla, sanayiyi büyük ölçüde desteklemektedir. Güney Transvaal'deki (Witwatersrand) fabrikalar, ülkenin sanayi üretiminin yaklaşık yarısını sağlar; burası ayrıca, Afrika'da sanayinin en çok çeşitlenmiş olduğu bölgedir. Sanayi girdilerinin % 25'i, liman kentleri Kap, Durban, Port Elizabeth ve East London'dan gerçekleşir. 1970'te Natal'de ve Kap kentinin kuzeybatısında çok yönlü sanayi kompleksleri kurularak, sanayileşmede merkezi yetçilikten uzaklaşmaya yönelinmiştir.
Güney Afrika'nın sanayi ürünlerinin çoğu ülke içinde pazarlanır. GSMH'nin yaklaşık % 25'ini oluşturan sanayinin başlıca kolları arasında besin sanayisi, metalürji, hazır giyim ve dokuma sanayileri, demir-çelik sanayisi ve çeşitli makine yapımı sayılabilir.
TİCARET
Ülkenin başlıca dışsatım ürünleri, altın (toplam dışsatımın yaklaşık üçte biri) ve öbür madencilik ürünleri, besin maddeleri, elmas, kimyasal maddeler, çeşitli makineler ve ulaşım araçlarıdır. Güney Afrika Cumhuriyeti, Namibya, Botsvana, Lesotho ve Svaziland'dan oluşan gümrük birliğinin başlıca üyesi, Afrika kıtasının üçte birinin egemen ekonomik gücüdür. Lesotho, Botsvana ve Svaziland'ın ticaretlerinin aşağı yukarı tamamı, Zaire, Zambiya, Malavi ve Zimbabve'nin ticaretlerinin de yarıdan çoğu Güney Afrika Cumhuriyeti üstünden gerçekleşir. Bölgenin geçit vermez dağlık iç kesimi ile Mozambik ve Angola'nın limanları arasındaki demiryolu ulaşımının, Güney Afrika Cumhuriyeti'nden destek alan yönetim karşıtı gerillalar tarafından engellenmesi, söz konusu ülkeleri Güney Afrika ulaşım sistemine bağımlı kılmıştır. Lesotho, Mozambik, Malavi, Botsvana ve Svaziland, Güney Afrika Cumhuriyeti'nde, özellikle altın yataklarında çalışan işçilerinin gönderdikleri dövize de büyük ölçüde bağımlıdırlar. 1979'da, Güney Afrika'ya olan bağımlılıklarını azaltmak amacıyla bölgedeki dokuz "siyah" ülke, Güney Afrika'nın Gelişmesi Koordinasyon Konseyi'ni kurmuşlardır. Bu arada 1991'den başlayarak ırk ayrımı siyasetine kâğıt üstünde de olsa son verilmesi, ABD ve çeşitli Avrupa ülkelerinin Güney Afrika'ya uyguladıkları ekonomik yaptırımları yumuşatmalarına, bunun sonucunda da, Güney Afrika Cumhuriyeti ile Afrika'nın siyah yönetimleri arasındaki ekonomik ilişkilerin artmasına yol açmıştır.
DEVLET YAPISI
1983'te beyaz seçmenler tarafından onaylanan Anayasa uyarınca, bütün üyeleri beyazlardan oluşan eski parlamento yerine, farklı etnik toplulukları temsil eden üç meclisli bir parlamento oluşturulmuştur. Her meclis kendi toplumunun sorunları konusunda yetkilidir. Dış siyaset, savunma, vergiler ve güvenlik ile öbür kamu işleri üç meclisi temsil eden sürekli komiteler tarafından ele alınır. Her üç meclisin üyelerinin beyazlar (178), Asya kökenliler (45), Melezler (85) arasında meclis çoğunluğu beyazlardadır. Melez ve Asya kökenli seçmenlerin çoğu 1984 seçimlerini boykot etmiş, siyahların parlamentoda temsil edilmemesi uygulamasını sürdüren 1983 Anayasası, zenci toplulukların tepkilerini çekmiştir. 1983 Anayasası, başkanlık ve başbakanlığı kaldırıp, yerine, hükümeti oluşturmak ve Başkanlık Konseyi denilen (1980'de senatonun yerini alan ve üç meclis arasındaki uyuşmazlıklara çözüm bulmayı amaç alan farklı toplulukların üyelerinden oluşan organ) bir organı ve denetleme gücü bulunan devlet başkanlığı kurumunu getirmiştir. 1948'den beri iktidarda bulunan Ulusal Parti başkanı P.W. Botha, 1984'te yeni Anayasa'nın yürürlüğe girmesiyle devlet başkanı olmuş, Ağustos 1989'da istifa etmesi üstüne, yerine şubat ayında parti başkanı seçilmiş olan F.M. De Klerk geçerek, Eylül 1989'daki erken seçimlerden sonra da yerini korumuştur.
1990'da başlayan ve siyahlara siyasal yaşamda rol vermeyi amaç alan görüşmeler kapsamında hükümet, genel bir uzlaşmaya varılması durumunda, "ulusal bölgeler" siyasetine son verilebileceğini açıklamış, Aralık 1991'de, Demokratik Bir] Güney Afrika İçin Çok Partili Konvansiyon (CODESA), yeni bir anayasa hazırlanması görüşmelerine başladığında, hükümet ve Afrika Ulusal Kongresi (AUK) arasında bağımsız bir adalet düzeni, bir insan hakları yasası, biri nispi temsil sistemi ve genel halkoyuyla, öbürü bölgeler düzeyinde seçilecek iki meclisli bir parlamento oluşturulması konusunda bir çerçeve anlaşmasına varılmıştır. Mart 1992'de beyazların katıldığı halkoylaması reform sürecini başlatmış, ancak bir yandan geçici hükümetin biçimi ve kapsamı konusundaki anlaşmazlıklar, öte yandan AUK ile Zulu tabanlı İnkatka Partisi ve öbür siyah örgütler arasındaki çatışmalar ırk ayrımsız bir demokrasiye geçişin kesintiye uğraması tehlikesine yol açmış, bununla birlikte, Kasım 1993'te kabul edilen Anayasa'yla siyahlar, beyazlar ve melezlerin eşitliği kabul edilerek, Nisan 1994'te "çok ırklı yerel seçimlere gidilmesi kararlaştırılmıştır.
TARİH
Gönümüzün Güney Afrika Cumhuriyeti'ni oluşturan bölgeye ilk olarak avcılık ve toplayıcılıkla uğraşan Sanlar (Buşmen) ve Hotonlar (Hoyhoylar) yerleştiler; onları İS 1000-1500 arasında Bantu dilleri konuşan toplulukları izledi. 1488'de Bartolomeu Dias'ın Ümit burnunu dönmesinden sonra, Hollandalı Jan van Riebeeck, 1652'de Table Bay'de (günümüzde Kap kenti) Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin bir ticaret acentesi olarak Avrupalıların ilk yerleşme merkezini kurdu (Bk. HİNDİSTAN ŞİRKETİ, HOLLANDA DOĞU). Hollandalılaların doğuya doğru ilerlemeleri, 1779'da Great Fish ırmağı yakınında güneye doğru göçen Hausalar ile Hollandalılar arasında kanlı bir savaşa yol açtı.
Napolyon Savaşları sırasında kısa bir süre İngilterenin denetimi altına giren bölge, Viyana Kongresi . .arınca 1814'te resmen İngiltere'ye bırakıldı. 1820'de İngiltere'den çok sayıda göçmen gelmeye başladı. Calvinci yaşama biçimlerini koruyabilmek için, Hollandalı çiftçiler (Roerler), ülke içlerine doğru, "Büyük Göç" adı verilen göçe başladılarsa da, 1838'de içlerinden birçoğu. Zulular tarafından öldürüldü. Daha sonra Boerlerin başına geçen Andries Pretorius, Zuluları Blood Irmağı Savaşı'nda yenilgiye uğrattı. Hollandalı sömürgeciler o tarihten sonra Orange Özgür Devleti (1854) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (1852; sonradan Transvaal adı verildi) vb. bağımsız cumhuriyetler kurdular.
1800 yılları sonunda elmas ve altın bulunması, İngiliz göçmenlerin, ülkenin iç kesimlerine ilerlemelerine yol açtı; bunu mülkiyet çatışmaları izledi. Transvaal'in önderi Paul Kruger (Oom Paul) İngilizlerin bölgedeki hak iddialarına direndi. Çeşitli çekişmelerden sonra, İngilizler ile HollandalIlar arasındaki Boerler Savaşı (1899-1902) İngilizlerin zaferiyle sonuçlandı. (Bk. BOERLER SAVAŞI.) 1910'da Jan Smuts, vb. bazı önderler, eski İngiliz sömürgesi ile savaştan yenilerek çıkmış iki Boer cumhuriyetini birleştirerek, İngiltere'nin dominyonlarından biri haline getirilen Güney Afrika Birliği'ni kurdular. İngiltere'yle sıkı işbirliğini savunan ılımlı Afrikaner Louis Botha, ülkenin ilk başbakanlığına seçildi.
İki dünya savaşı arasındaki dönemde, madencilik ve sanayi gelişti. Bununla birlikte, 1930 ekonomik bunalımı, siyah Afrikalılar ile beyaz çiftçileri, kentlerde belirli bir beceri istemeyen işler aramaya zorladı. Bunun sonucunda, hem Afrikalılar, hem de Afrikanerler arasında ulusçu akımlar ortaya çıktı. James Barry Hertzog hükümeti (1924-39), Güney Afrika Birliği'ni siyahların kendilerine ayrılmış uzak bölgelerde oturacakları bir beyazlar ülkesine dönüştürecek ırk ayrımı siyasetini başlattı. 1910 Anayasası'yla seçme hakkı verilmiş olan melezlerin bu hakkı ellerinden alındı.
Apartheid uygulaması. Apartheid siyasetini, 1948'de seçimle işbaşına gelen Danil F. Malan başkanlığındaki Ulusal Parti başlattı. "Ayrı, birbirinden bağımsız gelişme" anlamına gelen Apartheid, beyazlara her alanda üstünlük tanımayı amaç alıyordu. Hendrik F. Verworerd'in başbakanlığı sırasında parlamento, Bantu Özyönetim Yasası'nı oyladı. Buna göre, ülke nüfusunun % 74'ünün yaşayacağı, toprak bakımından bölünmüş, aşırı yoğun nüfuslu, kaynakları sınırlı bölgeler "ulusal bölge" olarak düzenlenip, tümüne bağımsızlık tanınacaktı. 1976'da Transvaal, 1977'de Bophuthatswana'ya, 1979'da Venda'ya, 1981'de de, Ciskei'ye bağımsızlık tanındı. Ama Güney Afrika Cumhuriyeti dışında hiçbir ülke, bu kâğıt üstünde bağımsız "ulusal devletleri"tanımadı. Ne var ki,"ulusal bölgeler"in etnik topluluklarından yaklaşık 9 milyon siyah, bağımsızlıktan sonra Güney Afrika Birliği yurttaşlığını yitirdiler; daha sonra, bunlardan ancak 2 milyonuna, ülkede sürekli yerleşik durumda bulunmaları nedeniyle yurttaşlık hakkı yeniden tanındı.
Apartheid karşıtı hareket Afrika Ulusal Kongresi (AUK) ve Panafrika Kongresi (PAK) partilerinin önderliğinde, 1950 yıllarında iyice yoğunlaştı. Serbest dolaşımı engelleyici yasalara karşı gösteri yapan 69 Afrikalının Vereeniging yakınındaki Sharpville'de polis tarafından öldürüldüğü "Sharpville kıyımı"ndan sonra bu iki örgüt kapatıldı. 1961'de Güney Afrika Birliği'nin, topluluk içinde Apartheid siyasetine karşı gelişen muhalefet sonucu İngiliz Commonwealth'ünden çekilmesiyle, Güney Afrika Cumhuriyeti'nin kurulduğu ilan edildi ve ülke içinde apartheid karşıtı hareket daha da şiddetlenerek sürdü. 1976'da Soweto'da ve öbür siyah kasabalarında başgösteren ayaklanmalarda 400 kişi öldü. Hükümet, aralarında genç siyah eylemci Stephen Biko'nun (1977'de gözaltındayken öldü) da bulunduğu muhalif eylemcilere şiddet ve tutuklamalarla yanıt verince, uluslararası protestolarla karşılaştı.
Reform ve tepki. 1978'de B.J. Vorster'in yerine başbakanlığa getirilen P.W. Botha yönetiminde, Güney Afrika Cumhuriyeti hükümeti yapay siyasal ve toplumsal reformlara yöneldi. Sözgelimi 1979'da siyah işçi sendikaları yasallaştırıldı; 1985'te, çok ırklı siyasal partiler kurulmasına yönelik yasak kaldırıldı; sanayide çalıştırılacak siyah işçi sayısındaki sınırlamalara son verildi; farklı ırklar arasındaki evlilikleri yasaklayan yasa yürürlükten kaldırıldı. Siyahların kentlere göçünü denetim altına almaya yönelik, eleştirilere uğrayan dolaşım serbestliğini engelleyen yasalar da 1986'da yumuşatılarak, kentlerin siyahlara ayrılmış bölgelerinde sınırlı mülkiyet hakkı tanındı. Buna karşılık bağımsız "ulusal bölgeler"deki halkın göç hareketini denetlemek için yeni yaptırımlar getirildi. 1987'de hükümet yeni bir yasayla, kent alanlarının ırklar arasında bölüştürülmesini kararlaştırdı. Bununla birlikte ülkedeki siyah çoğunluğa genel seçimlerde oy hakkı tanınmaması uygulaması sürüyor, yalnızca melezlere ve Asyalıları kısmi bir oy hakkı tanınıyordu.
Reformlar her iki toplulukta da tepkiyle karşılandı. Beyazlar arasında, Ulusal Parti içindeki muhafazakârlar, "apartheid"in temel ilkelerinden sapmasını eleştirerek, ayrıldılar ve iki yeni parti oluşturdular: Herstigte Ulusal Parti ve Muhafazakâr Parti. Muhafazakâr Parti, 1987 parlamento seçimlerinde, ılımlı İlerici Federal İşçi Partisi'nin yerine ana muhalefet partisi oldu, Ulusal Parti çoğunluğu korudu ve Botha devlet başkanlığını sürdürdü.
Genel olarak beyazların, ülkenin denetimini elden bırakmadan ülke yönetimini paylaşması olarak görülen reformlar, siyahların isteklerine yanıt vermekten uzaktı. Daha çok yerel yetki tanınacak yeni zenci kentleri meclisleri için ilk kez 1983'te yapılan seçimleri, siyah seçmenlerin yaklaşık % 80'i boykot etti. 1984'te işçiler, öğrenciler, kilise ve kadın topluluklarından 600 farklı siyasal eğilimi çatısı altında toplayan Birleşik Demokratik Cephe (BDP) kuruldu ve Asyalılar ile melezlere, yeni Anayasa'ya göre yapılacak 1988 seçimlerini boykot etme çağrısında bulundu: Seçimlere katılma oranı % 20'nin altında kaldı. Siyahların büyük çoğunluğu, 1988 yerel yönetim seçimlerini de boykot ettiler; güçlü zenci örgütü Azanian Halk Örgütü (AZAPO) beyazlarla yönetimi paylaşmaya şiddetle karşı çıktı. Siyahların Desmond Tutu gibi ılımlı sözcüleriyse, yürüttükleri kampanyalar sırasında, yabancı iş adamlarını Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki yatırımlarına son vermeye ikna ettiler. Bununla birlikte Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki yabancı yatırımlar önemini büyük ölçüde korudu.
Grevler, toprak savaşımı, tüketici ve öğrenci boykotları, gösterilerle sürmekte olan apartheide karşı protestolar gün geçtikçe arttı. Buna paralel olarak, özellikle büyük kentler çevresindeki kasabalarda polise, beyaz yönetimin işbirlikçisi sayılan siyahlara, karşıt siyasal ve etnolojik topluluklara karşı eylemler de arttı. Hükümet buna şiddetle yanıt verdi: Eylül 1984-Haziran 1986 arasında 2 000'den çok kişi öldü. Bunun üstüne hükümet "Soweto Ayaklanması"nın onuncu yıldönümünden kısa süre önce, ülke çapında olağanüstü hal ilan etti. Binlerce yönetim karşıtı, yargısız tutuklandı; basına ciddi kısıtlamalar getirildi. Eylül 1989'da yapılan parlamento seçimlerinde, Ulusal Parti'nin oyları sağ ve sol partilere kaydıysa da, sakınımlı bir reform yanlısı adaylar kesin çoğunluk sağladılar. 1990'da daha ciddi reform adımları atılıp, AUK'ya yönelik 30 yıllık yasak 2 Şubat'ta kaldırıldı ve AUK önderi Nelson Mandela 11 Şubat'ta serbest bırakıldı. F.W. de Klerk, apartheide son verileceği yolunda güvence verdi. Ayrıca 1986'dan beri 3 000'den çok siyahın AUK yanlıları ile karşı örgüt İnkatha'yı destekleyenler arasındaki çatışmalarda öldüğü Natal dışındaki bütün eyaletlerde, olağanüstü hal kaldırıldı. Ağustos'ta AUK, hükümete karşı silahlı savaşımı bıraktığını açıkladı. 1991'de temel apartheid yasaları yürürlükten kaldırıldı. Birleşik Demokratik Cephe dağıldı ve hükümet siyasal sürgünlerin ülkeye dönüşü için BM gözetimindeki planı kabul etti. Beyaz azınlığın yönetimdeki egemenliğine son vermek için Aralık 1991'de başlattıkları resmî görüşmeler, Mart 1992'de beyaz seçmenler tarafından desteklendi. Haziran 1992'de zenci kasabası Boipotong'da AUK yanlılarına uygulanan, Güney Afrika güvenlik güçlerinin de adının karıştığı kıyımın ardından görüşmeler kesintiye uğradı. Eylül'de, Ciskei sınırında, birçok AUK göstericisinin öldürülmesinin ardından, hükümet, tırmanan "zencilerin zencilere karşı" şiddet hareketini azaltmak için yeni önlemlere başvurdu. 1993'te Yeni Anayasa kabul edilerek, 1994'te çok ırklı seçimler yapılacağı açıklandı. Nisan 1994'te yapılan seçimleri AUK kazanarak, partinin önderi Nelson Mandela, cumhurbaşkanlığına seçildi.
Dış ilişkiler. 1980 yıllarının ortalarında Güney Afrika Cumhuriyeti, hem bölge devletleri düzeyinde, hem de uluslararası ölçekte, gün geçtikçe daha çok yalıtıldı. Svaziland'la (1982) ve Mozambik'le (1984) imzalanan saldırmazlık paktlarına ve Angola'yla imzalanan ateşkes antlaşmasına (1984) karşın, Güney Afrika Cumhuriyeti birlikleri, Botsvana, Lesotho, Mozambik, Zambiya ve Zimbabve'deki AUK üslerine sürekli saldırılarda bulundular. Ayrıca Güney Afrika Cumhuriyeti, Angola ve Namibya'daki yönetimlere karşı Güneybatı Afrika Halklar Örgütü (SWAPO) gerillalarını desteklemeyi sürdürdü. Buna karşılık Angola ve Mozambik'teki hükümet karşıtı gerillalara verdiği desteği bir ölçüde azalttı. Apartheide son verilmesi konusunda uluslararası baskı pek etkili olmadı. Üstelik 1991'de apartheide son verileceğinin açıklanmasından sonra, Olimpiyat Oyunları na katılma yasağı dahil ülkeye uygulanan uluslararası yaptırımların birçoğu kaldırıldı. Güney Afrika Cumhuriyeti'nin Afrika'nın öbür devletleriyle ilişkileri de, Namibya'ya bağımsızlık tanınmasından (1990) ve Angola (1991) ile Mozambik'le imzalanan barış antlaşmalarından sonra, düzelmeye başladı.