İrlanda
İrlanda
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 70 284 km². Başkenti ve en büyük kenti: Dublin (1 140 000 nüf.; 1991).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1992 tah.): 3 500 000; nüfus yoğunluğu: Km²'ye 49,8 kişi. Nüfus dağılımı (1992 tah.): Kentlerde % 56, kırsal kesimde % 44. Yıllık nüfus artış hızı (1992): %0,6. Resmî dilleri: İrlandaca, İngilizce. Başlıca dinler: Katolik. EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1992): Yetişkin nüfusun %99'u. Üniversite sayısı (1992): 4. Hastane yatak sayısı (1988): 22 065. Hekim sayısı (1988): 5 590. Ortalama ömür(1992): kadınlarda— 77; erkeklerde— 71. Bebek ölüm oranı (1992): 1000 canlı doğumda 8.
EKONOMİ. GSMH (1990): 37,6 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir:10 740 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1989): Tarım % 12,8—; madencilik ve sanayi—%17,7; yapı sanayisi— %5,4; kamu görevlileri— %5,9; yapı sanayisi—%5,8; ulaşım ve haberleşme— % 5,2; ticaret— % 17,3; hizmetler%— 21,6; işsiz— % 13,7. Dış ticaret (1990): Dışsatım— 24,6 milyar dolar; dışalım— 20,7 milyar dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: Birleşik Krallık, ABD, Almanya, Belçika ve Lüksemburg. Para birimi: 1 İrlanda poundu — 100 yeni pençe.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Parlamento (Oireachtas).Yönetim bölümlenmesi: 26 yönetim bölümü.
ULAŞIM. Demiryolları (1990):Toplam 1 947 km. Karayolları (1990): Toplam 92 303 km. Başlıca limanları: 2. Başlıca havaalanları: 4.
Britanya adalarının en büyük iki adasından biri olan İrlanda adasının yaklaşık % 85'ini kaplayan devlet. Büyük Britanya adasından İrlanda deniziyle ayrılan, geri kalan kesimi Atlas okyunusuyla çevrili olan İrlanda adasının, geri kalan % 15'lik kuzey kesimi, Birleşik Krallık'a bağlı Kuzey İrlanda'yı oluşturur.
1920-1922'ye kadar Birleşik Krallık'a bağlı olan İrlanda Cumhuriyeti (İrlanda dilinde Eire), o tarihte bağımsızlığa kavuşmuştur.
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR
Ülkenin büyük bölümü, yükseltisi 150 m'yi aşmayan düzlüklerden oluşur. Orta düzlüğün çevresinde dağlar kesintili bir saçak oluşturur. Çoğu Kambriyen ya da Prekambriyen dönemlerinden oluşmuş bu dağların, kuzey ve batı kesimlerdeki en eskileri, çok eski dönemlerde İrlanda'dan başlayıp İskoçya'dan geçerek İskandinavya'ya kadar uzanan bir sıradağın kalıntılarıdır. Donegal'deki Errigal (752 m) ve Muckish'te (670 m), Mayo'daki Croagh Patrick'te (765 m) ve Galway yönetim bölümündeki Twelve Bens'te, kuvarsit kayaçları, inişli çıkışlı bir yüzeyşekli oluşturur. Eski bir buzul örtüsü yamaçların çoğunu sarplaştırmış ve kenarları dik akarsu vadileri oluşturmuş, bu vadilerden bazıları, denizin basmasıyla fiyortlara (Mayo'daki Killary Harbour, vb.) dönüşmüştür.
Güney kesimdeki Devonyen Dönemi'nde oluşmuş bir dizi kumtaşı tepesi de, vadilerle yarılmıştır; Orta Avrupa'daki ve Bretagne'daki (Fransa) Hersinyen oluşumların uzantısı olan bu tepelerin yükseltisi, batıya doğru ilerlendikçe ülkenin en yüksek dağı Carrantuohill'de (çok güzel görünüşleriyle ünlü Killarney gölleri de burada yer alır) doruğa ulaşır. Yakın bir dönemde gerçekleşen bir çöküntü, denizin akarsu vadilerinin daha alçak kesimlerine girerek pek çok doğal liman içeren, girintili çıkıntılı bir kıyı oluşturmasına yol açmıştır.
Ülkenin güneydoğu kesimindeyse, Devonyen Dönemi'nden kalma granitli, yükseklikler uzanır. 129 km boyunca kuzeydoğuya doğru uzanan bu yükseklikler, Wexford ve Wicklow yönetim bölgelerinden geçerek, Dublin körfezinin güney kıyısına ulaşır. Doğu yamaçları, buzulların değişikliğe uğrattığı Glendalough ve Glenmalure vadileriyle yarılmıştır.
Toprak. İrlanda topraklarının büyük bölümü buzul akıntıları tarafından biçimlendirilmiştir ve ülkenin büyük bölümü kalkerli kayaçlardan oluştuğu için, yer yer hafifçe baz özelliklidir. Düzlüklerde, toprakların büyük bölümü verimli kahverengi ve gri-kahverengi podzolu andırır topraklardan, tepelerdeyse gerçek podzollardan oluşur. Geçmişteki aşırı nem ve asitlik koşullarında turbalar birikerek, günümüzde orta kesimlerde binlerce hektarlık bir alanı kaplayan batakçayırları (tarıma elverişli olmamakla birlikte, önemli bir turba kaynağıdırlar) oluşturmuştur. Turbalar ayrıca yüksek tepelerin üstünü de kaplamış ve koyun yetiştiriciliğine elverişli fundalık tipi bir bitki örtüsü oluşturmuştur.
İklim. Bütün İrlanda adası, serin deniz iklimi etkisindedir. Temmuz sıcaklık ortalamaları güneyde 16 °C'tan kuzeyde 14 °C'a değişir. Kışlar nispeten yumuşak geçer: Valentia'da ocak ayı sıcaklık ortalamaları 7 “C'tan, kuzeydoğuda 4 °C'a kadar değişir. Çoğunlukla batıdan esen rüzgârlar, sıcak Atlas okyanusunu aşarken bol miktarda nem taşırlar ve batı kesimdeki dağlara çarptıkları yerlerde, 1 524 mm-2 540 mm arasında değişen yağış bırakırlar. Ayrıca, ülkenin aşağı yukarı % 80'inde, yıllık yağış ortalaması 762 mm- 1 270 mm arasında değişir. Doğu kıyı şeridi, nispeten az yağış alır: Sözgelimi Dublin'de yıllık yağış ortalaması yalnızca 711 mm'dir.
Akarsular. Orta düzlüğün büyük kesimi, uzunluğu 370 km ve büyük bölümü ulaşıma elverişli olan Shannon ırmağı tarafından akaçlanır. Hafif bir eğimle akan ve bir dizi göl (Ailen, Ree, Derg, vb. gölleri) oluşturan Shannon'un, Limerick'ten birkaç km ötede apansızın deniz düzeyine inmesinden, elektrik üretiminde yararlanılır. Güney kesimdeki Blackwater, Lee, Bandon, vb. ırmakları kumtaşı tepeleri arasından geçerek batıdan doğuya akar, dik açılar çizerek kıvrılır ve güneye doğru akarken, tepeleri yararak kenarları dik vadiler oluştururlar. Clare ve Galway yönetim bölümlerinin bazı kesimlerinde, kireçli kayaçların gözenekliliği, bir yeraltı su sisteminin oluşmasına yol açmıştır.
Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu. İrlanda'nın doğal bitki örtüsünden geriye pek az şey kalmıştır. Bir zamanlar ülkenin büyük bölümünü kaplayan meşe ormanlarının kalıntılarına, günümüzde yalnızca Killarney'de ve az sayıda tepede rastlanır. Turba yatakları fundalıklar, yosunlar ve eğreltiotlarıyla örtülüdür. Clare yönetim bölümündeki kalkerli tepelerin deniz düzeyine yakın kesimlerinde, centiyana gibi Alpler'e ve Kuzey kutbuna özgü bitkilere rastlanır. Güneybatı kesimdeyse, kışların yumuşak geçmesi Akdeniz bölgesine özgü astropikal bitki örtüsü oluşmasına yol açmıştır. Hayvan topluluğu da oldukça sınırlıdır; tek sürüngen kertenkeledir; memelilerden geyik, ağaçsansarı, tilki, porsuk, sincap ve tarla tavşanı sayılabilir. Kıyıların yakınında çok sayıda deniz kuşu vardır.
Doğal kaynaklar. İrlanda'nın başlıca doğal kaynağı, yüzyıllar süren tarla açma çalışmalarıyla ormanın yok edilmesi sonucunda ülkenin % 70'ten çoğunu kaplayan tarıma elverişli topraklardır (İrlanda, bütün ağaçlandırma çabalarına karşın, % 5'in altında ormanlık alanla, Avrupa'nın ormanı en az ülkesidir).
Yeraltı gelir kaynaklarının başlıcaları arasında kurşun, gümüş, çinko, vb. sayılabilir. Madenkömürü yataklarının küçük, çıkarılan kömürün de düşük nitelikli olmasına karşılık, turba yaygın biçimde yakıt olarak kullanılır. Ayrıca alçı, dolomi, barit yatakları bulunmuştur; ama henüz işletilmemektedir. Güney kıyısı açıklarında küçük doğal gaz yatakları işletilmektedir.
TOPLUM YAPISI
Günümüzden 5 000 yılı aşkın bir süre önce Büyük Britanya'dan ve kıta Avrupa'sından birbiri ardına dalgalar halinde gelen toplulukların yerleştikleri İrlanda adasında, söz konusu toplulukların her biri modern İrlanda ulusunun kültürüne bir şeyler katmıştır. Kelt öğesi ağır basmakla birlikte, özellikle doğu kesiminde İngiliz-Norman etkisi de güçlüdür; Adaya ilk olarak 1170'te yerleşen Normanları İngiltere, Wales (Galler) Bölgesi ve İskoçya'dan gelen göçmenler izlemiştir. Bu nedenle günümüzün İrlanda nüfusu, karışık kökenlerden gelmedir. İrlandaca resmî dil olmakla birlikte, İngilizce de ikinci resmî dil olarak kabul edilmiştir. İngilizce herkes tarafından konuşulmakta, ama nüfusun yalnızca % 27'si hem İrlandaca, hem İngilizce konuşmaktadır. İrlandaca batıda daha yaygın kullanılır; hattâ bu kesimdeki bazı bölgelerde hâlâ halkın birinci dilidir.
Din. Her yurttaşın inanç özgürlüğünün ve istediği dini özgürce uygulayabilmesinin Anayasa'yla güvence altına alınmış olduğu ülkede, nüfusun % 94'ü katoliktir. Geri kalanlarsa, büyük ölçüde anglikan ve az sayıda presbiteryen ile metodistten oluşur.
Nüfus. İrlanda'nın nüfusu XVIII. yy'da ve XIX. yy'ın başlarında hızla artarak, 8,1 milyonu bulmuş (1841),
1845'te başlayan kıtlık yıllarında ölümler ve göçler nüfusun hızla azalmasına yol açmış, Kuzey Amerika'ya ve Büyük Britanya'ya göçlerin yüzyıla yakın sürmesiyle, 1930'da nüfus, 1845'tekinin yaklaşık yarısına düşmüştür. 1961'den bu yanaysa, yılda ortalama % 1 oranında artmaktadır ve İrlanda nüfus bakımından Avrupa'da sondan beşinci sırada yer almaktadır.
Günümüzün İrlanda'sında kırsal nüfusun temel özelliği 15- 45 yaş grubundakilerin toplam nüfus içinde çok küçük bir yer tutmalarıdır. Bunun nedeni, çalışma yaşındakilerin kendilerine iş aramak için kentlere ve denizaşırı ülkelere göçmeleridir.
Nüfusun ülkeye dağılımı oldukça dengelidir. Batı kıyılarında, verimsiz topraklar üstündeki küçük çiftliklerin bulunduğu alanda, nüfus yoğunlukları yüksektir. Büyük çiftliklerin yer aldığı doğudaki daha verimli topraklardaysa, nüfus yoğunluğu daha düşüktür.
Günümüzde nüfusun önemli bir bölümü, 1 500'den az nüfuslu köylerde yaşamaktadır. Limanı Dun Laoghaire'yle birlikte başkent Dublin'de, toplam ülke nüfusunun beşte birinden çoğu toplanmıştır. İkinci büyük kent Cork'u, tümü liman kentleri olan Limerick, Galway ve Waterford izler. (İç kesimdeki en büyük kent Kilkenny'dir; kentleşmenin en yoğun olduğu bölgelerse, güney ve doğu bölgeleridir: Öbür kesimlerde nüfus yoğunluğu düşerken, bu bölgelerin nüfusu gün geçtikçe artmaktadır. Ülkenin en batı kesiminde ve Lough Ailen yakınındaki Leitcim ile Roscommon'da, köylerden kentlere göç oranının yüksekliği, kırsal kesimin nüfusunda önemli bir düşmeye yol açmıştır.
Eğitim. İlköğretim 6-15 yaş arası çocuklar için zorunlu ve ücretsizdir; giderleri devlet tarafından karşılanan, ama çeşitli dinsel kuruluşlar tarafından yönetilen okullarda verilir. İlköğretim sonrası eğitimse, devletten yardım gören özel okullarda, devlet okullarında ve meslek okullarında gerçekleştirilir, Yükseköğretim 5 Öğretmen Yüksekokulu'nda, 9 bölgesel Teknik Yüksekokulda, Limerick'teki Yüksek Eğitim Ulusal Enstitüsü'nde ve iki üniversitede yapılır. Bu üniversitelerden 1909'da kurulmuş olan Ulusal Üniversite'nin fakülteleri Dublin, Cork, Galway ve Maynooth'a dağılmıştır.
1592'de kurulan Dublin Üniversitesi'nin, Trinity College adlı bir tek yüksekokulu vardır.
Sağlık. İrlanda'da alt gelir grubundaki kişilerin ve bakmakla yükümlü oldukları kişilerin genel sağlık hizmetleri, hastane gederleri ve özel tedavileri devletçe üstlenilmiştir (devlet sağlık hizmetlerinde mali yardımı, ekonomik gereksinme durumuna göre yapar). Hastane sayısı oldukça yeterli ve doktor başına düşen kişi sayısı 1 000 kişide 1'e yakındır. İrlanda, İzlanda'nın yanı sıra Batı Avrupa'nın doğum oranı en yüksek ülkesidir. Ölüm oranı da Batı Avrupa ortalamasının altındadır; başlıca ölüm nedeni, kalp hastalıklarıdır.
Güzel sanatlar. İrlanda VIII. yy'da metal işlemeleri ve tezhipli el yazmalarıyla ün salmıştı: Ardagh kupası,Kells Kitabı, vb. Ülkenin en önemli mimarlık yapılarıysa, 700-1150 yılları arasında yapılmış yuvarlak kuleler ve ilk Kelt kiliseleridir. İngiliz-Norman istilacılardan kalma, 1170 yıllarında yapılmış büyük şatolardan pek azı günümüze kalmıştır; üstelik kalanların çoğu yıkıntı halindedir. Buna karşılık Dublin, XVIII. yy. Georgia üslubunda pek çok meydan ve kamu yapısıyla süslüdür: Merrion meydanı, Trinity College, Gümrük yapısı, Adalet sarayı (eski Parlamento), vb.
EKONOMİ
Yakın döneme kadar İrlanda ekonomisinin başlıca dayanağı olan tarım, günümüzde de önemlidir; ama etkin nüfusun yalnızca küçük bir bölümü bu dalda çalışmaktadır. Çiftlikler genellikle 250 hektardan küçük, tarım alanlarının büyük bölümü de otlak ya da yemlik bitki alanıdır. Genellikle kooperatifler biçiminde yapılan süt ve süt ürünlerine yönelik küçükbaş hayvancılık, güneyde ve kuzey-orta bölgelerde ağır basar; sığır yetiştiriciliği batıdaki küçük çiftliklerde ve doğu kesimdeki daha büyük çiftliklerde yapılır. Başlıca tarım ürünleri arasında yem ve malt olarak kullanılan arpa, yulaf, buğday, patates ve şekerpancarı sayılabilir.
Etkin nüfusun önemli bir bölümünün çalıştığı balıkçılıkta, özellikle morina, mezgit, pisi balığı, dilbalığı, ringa ve uskumru, kayalık kıyılar boyunca da İstakoz, karides, midye, vb. kabuklu deniz hayvanları avlanır ve kıta Avrupa'sına satılır. Hükümet balıkçılığı destekleme amacıyla beş limanın özel olarak geliştirilmesini öngörmüştür: Doğu kıyısındaki Howth, güney kıyısındaki Dunmore Fast, batı kıyısındaki Castletown Bere, Galway ve Killybegs limanları.
Sanayide süt ürünleri üretimi, bira yapımı, dokuma sanayisi, geleneksel dallardır; ama bu dallarda, etkin nüfusun küçük bir bölümü çalışır. 1930 yıllarında devlet yerel sanayiyi desteklemiş, gümrük tarifelerini küçük sanayinin yerel gereksinmeleri karşılayabilecek biçimde gelişmesini sağlama yönünde ayarlamış, ama 1950 yıllarında bu dalların yöneldiği pazarın doygunluğa ulaşması ve ekonomideki genel büyüme duraklaması, hükümet siyasetinde önemli değişiklikler yapılmasını zorunlu kılmış, özellikle dışsatım olanakları bulunan yabancı firmaların ülkeye gelmesi desteklenmiştir.
1959'da Shannon uluslararası havalimanının yakınında kurulan özel sanayi alanından gümrüksüz dışsatım ve dışalım yapılmaya başlanmıştır ve günümüzde bu bölgede, binlerce işçi çalıştıran çok sayıda fabrika vardır. Ayrıca imalat sanayisini desteklemek ve yabancı yatırımları ülkeye çekmek için hükümet Sanayi Geliştirme Yönetimi (İDA) adlı bir örgüt kurmuştur. Ulusal ağla bütün ülkeye dağıtılan elektrik enerjisinin büyük bölümü fosil yakıtlardan elde edilmektedir. Ülkedeki doğal gaz üretiminin artırılması İrlanda'nın yabancı petrola bağımlılığını son yıllarda bir ölçüde de olsa azaltmıştır.
İrlanda ekonomisi hem devlet, hem de özel kesim işletmelerine dayalıdır. Elektrik ağı, kimya, çelik ve şeker sanayileri devlet tarafından yönetilmektedir. İşsizlik oranı 1979'da % 7,4'ten 1992'de % 20 dolaylarına yükselmiş, enflasyonsa, 1981 'de % 20'den 1990'da % 3,4'e inmiştir.
İrlanda'da devlet karayolları ağı ülkenin her yanına yayılmıştır. Demiryollarının kavşak noktası Dublin'den, bütün önemli limanlara yolcu ve yük taşınması sağlanır; ama, günümüzde karayollarından yapılan ulaşım ağır basmaktadır. Ülkenin başlıca limanı Dublin'den, deniz ticaretinin yaklaşık üçte ikisi yapılır. İngiltere ile İrlanda limanları arasında çok sayıda feribot işler; ayrıca Rosslare den Fransa daki Le Havre'a bir feribot hattı vardır. Başlıca havalimanları Dublin, Cork ve Shannon'dadır.
İrlanda'nın en çok ticaret yaptığı ülke Birleşik Krallık'tır: 1990'da dış ticaretin % 42'si. Birleşik Krallık'ı ABD ve Almanya izler. Dışsatım ürünlerinden üçte birini tarım ürünleri oluşturur. Öbür dışsatım malları arasında çeşitli işlenmiş maddeler ile petrokimya sanayisi ürünleri sayılabilir. Turizm, her geçen gün gelişmekte olan önemli bir gelir kaynağıdır.
DEVLET YAPISI
İrlanda XVIII. yy. sonunda iç işlerinde özerklik kazandıysa da, 1801'de yürürlüğe giren Birlik Kararnamesi'yle Dublin Parlamentosu dağıtıldı ve İrlanda, Büyük Britanya'ya bağlandı. Uzun ve kanlı bir savaşım sonucunda 1921'de İrlanda Özgür Devleti (Saorstat Eireann) kurulup, 29 Aralık 1937'de kabul edilen yeni Anayasa'yla İrlanda, Commonwealth üyesi bir devlete dönüştürüldü. 1949'da Özgür İrlanda Cumhuriyeti'nin adı İrlanda Cumhuriyeti'ne dönüştürülerek, Commonwealth'ten ayrıldı.
İrlanda Anayasası'nda Kuzey İrlanda'nın toprağı olduğunun belirtilmesinin uzun süre İngiltere ile İrlanda'nın ilişkilerini bozduğu ülkede, 1985'te İngiltere ile İrlanda arasında imzalanan, İrlanda hükümetinin hak iddialarını yumuşattığı antlaşmadan sonra, bu gerginlik bir miktar azalmıştır (bununla birlikte, sonraki görüşmelerde, bu arada 1992'de Britanya ve İrlanda temsilcileri ile Kuzey İrlanda temsilcileri arasında yapılan görüşmelerde, herhangi bir çözüme ulaşılamadiysa da, Ekim 1993'te başbakan Reynolds, Büyük Britanya hükümetine Kuzey İrlanda'da barışın sağlanması için yeni bir plan önerdi).
Ülkenin başlıca iki siyasal partisi Fianna Fail (Eamon de Valera tarafından kurulmuştur) ile Fine Gael'dir (resmen 1933'te kurulmuştur); son yıllarda Charles J. Haughey'in yöneticiliğini yaptığı Fianna Fail, kurulmasından günümüze kadar geçen sürenin büyük bölümünde iktidarı elinde tutmuş, ama her iki parti de, Kasım 1992'de yapılan seçimlerde oy yitirmişler ve İşçi Partisi, oylarını önemli ölçüde artırmıştır. Solcu hukukçu Mary Robinson, 1990'dan bu yana ülkenin cumhurbaşkanıdır (İrlanda'nın ilk kadın cumhurbaşkanıdır).
1973'te Avrupa Topluluğu'na katılmasından bu yana, İrlanda AT mali yardımından önemli ölçüde yararlanmıştır. İrlandalı seçmenler Avrupa'nın birleşmesi ile ilgili Maastricht Antlaşması'nı Haziran 1992'de yapılan halk oylamasında çök büyük çoğunlukla kabul etmişlerdir.
İrlanda Cumhuriyeti, parlamenter bir demokrasidir. Cumhurbaşkanı yedi yılda bir tek dereceli seçim sistemiyle seçilir. Ulusal Parlamento (Oireachtas), Dail Eireann ve Seanad Eireann adlı iki meclisten oluşur. Dail Eireann'ın (Millet Meclisi) 148 üyesi nispi temsil sistemine göre beş yıl için seçilir.
Seanad Eireann'ın (Senato) 60 üyesinin 11'i başbakan tarafından atanır; geri kalan 49 kişinin 6'sı üniversitelerden, 43'ü de mesleklere göre hazırlanan aday listelerinden seçilir. Dail Eireann'ın önermesiyle cumhurbaşkanı tarafından atanan başbakan, Dail Eireann üyeleri arasından 7-15 kişiyle hükümeti oluşturur. 18 yaşını doldurmuş bütün yurttaşlar seçimlerde oy kullanabilir. Anayasa değişiklikleri ancak halkoyuna başvurularak yapılabilir.