Kolombiya
Kolombiya
KOLOMBİYA CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 1 138 914 km². Başkenti ve en büyük kenti; Bogota (4 820 000 nüf.; 1991 tah.).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1991 tah.): 33 777 000; nüfus yoğunluğu: Km²'ye 29,7 kişi. Nüfus dağılımı (1989): Kentlerde % 67; kırsal kesimde % 33. Yıllık nüfus artış hızı (1989): % 2. Resmî dili: İspanyolca. Başlıca dinler: Katolik.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1991 tah.): Yetişkin nüfusun % 80'i. Üniversite sayısı (1989): 34. Hastane yatak sayısı (1983): 46 651. Hekim sayısı (1984): 23 250. Ortalama ömür (1991): Kadınlarda— 74; erkeklerdei—68. Bebek ölüm oranı (1991): 1 000 canlı doğumda 37. EKONOMİ. GSMH (1990): 43 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir (1990): 1 300 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1981): Hizmetleri—% 53; tarım—% 26; sanayi,— % 21, Dış ticaret (1990): Dışalım — 5 milyar dolar; dışsatım — 6,9 milyar dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: ABD, Avrupa Topluluğu üyeleri, Japonya. Para birimi: 1 Kolombiya pezosu— 100 centavos.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Parlamento (Senato ve Temsilciler Meclisi). Yönetim bölümlenmesi: 23 yönetim bölgesi. 1 özel yönetim bölümü.
ULAŞIM. Demiryolları (1987): Toplam 3 236 km. Karayolları (1986): Toplam 106 218 km. Başlıca limanları: 7. Başlıca havaalanları: 11.
Güney Amerika'nın kuzeybatı kesiminde ülke. Güneyde Ekvador ve Peru, doğuda Brezilya ve Venezuela, kuzeybatıda Panama'yla sınırlanan, uzun kıyı şeritleriyle hem Büyük Okyanus'a (yaklaşık 1 300 km), hem de Antil denizine (1 600 km) açılan Kolombiya, yüzölçümü bakımından Latin Amerika'nın dördüncü büyük ülkeşidir. Toplam nüfusunun yaklaşık % 14'ü başkent Bogota'da yaşar. 1970 yıllarının başlarından bu yana GSMH'nin büyük bölümünü sanayi oluşturmakla birlikte tarım, özellikle de kahve yetiştiriciliği, Kolombiya'nın zenginliğinin temel kaynağı olmayı sürdürmektedir. 1990 yıllarında yasal dışsatım sınırlarını aştığı sanılan yasa dışı kokain ticareti, ülkenin istikrarını tehdit etmeye başlamıştır.
YÜZEYŞEKİLLERİ
Bir karşıtlıklar ülkesi olan Kolombiya'da, hem karlarla kaplı doruklara, hem de tropikal iklimli bölgelere rastlanır. Güneybatı- kuzeydoğu doğrultusunda ülkeyi baştan sona aşan And dağlarının üç sırası, ülke yüzölçümüne damgasını vurur. Bunlardan Batı Sıradağlarında, yükseltileri 4 000 m'yi aşan beş doruk yer alır; karlarla kaplı altı doruğu bulunan Orta Sıradağlardaysa yükseltiler 4 900 m'yi aşar. Üç sıradan en uzunu olan Doğu Sıradağları (bir kolu Venezuela'ya sarkar), yükseltileri 5 000 m'nin üstünde birçok doruğun yanı sıra, ülkenin en yüksek doruğu Cristobal Colon doruğunu (5 775 m) taŞır
Ülkenin en büyük iki ırmağı Cauca ve Magdalena, Orta Sıradağlar'ın her iki yanındaki vadilerden geçerek akar. Dağlar Kolombiya'yı başlıca üç bölgeye ayırır: Dağlık iç kesim; kıyılardaki alçak topraklar; doğu kesimindeki ovalar.
Dağlık iç kesimde, Magdalena vadisi önemli yerleşme havzaları içerir. Bunların en önemlisi, Bogota'nın yeraldığı Cundinamarca havzasıdır. Orta sıradağlarda, Magdalana'nın batısında Kolombiya'nın en büyük kentlerinden ikisi yeralır: Ülkenin ikinci büyük kenti Medellin ve Manizales. Daha güneyde, Cauca vadisinde ülkenin en verimli toprakları uzanır. Seyrek nüfuslu, bataklıklarla kaplı Büyük Okyanus kıyısındaki alçak topraklarda başlıca liman kenti Buenaventura'dır. Antil denizi kıyısındaki alçak topraklardaysa, ülkenin ticaret etkinliklerinin büyük bölümünü gerçekleştirildiği Santa Marta, Barranquilla ve Cartagena limanları yeralır. Doğudaki seyrek nüfuslu ovalar (Llanos), toplam yüzölçümün yaklaşık % 60'ını oluşturur ve güneydoğuda, balta girmemiş tropikal ormanlara açılırlar.
İklim: Ekvator yakınındaki ülkelerin çoğu gibi, iklim koşullarını belirleyen temel etmen yükseltidir. Yükseltisi 915 m'nin altındaki alanlar "sıcak topraklar" (Tierra caiente), yükseltisi 915 m'den 2 000 m'nin üstüne kadar alanlar "ılık topraklar" (Tierra templada), yükseltisi 3 000 m'ye ulaşan kesimler "soğuk topraklar" (Tierra fria) diye adlandırılır. Bu kesimin sonundan 4 500 m yükseltiye kadar çıplak ve ağaçsız bölge (paramos) uzanır. Bunun ötesi sürekli karlar (nevadö) bölgesidir. Sıcak topraklarda, Büyük Okyanus boyunca yıllık yağış tutarı 7 600 mm'nin üstündedir. Nüfusun % 40'ının yaşadığı ılık topraklarda yağışlar daha düşük, yıllık sıcaklık ortalamaları 18-29 °C arasındadır. Soğuk topraklarda yıllık sıcaklık ortalaması 10 °C- 18 °C arasında değişir ve iki yağışlı mevsim (nisandan hazirana ve eylülden aralığa) sırasında oldukça bol yağış düşer.
Yeraltı gelir kaynaklan: Dünya zümrütünün yaklaşık % 95'inin Kolombiya'da çıkarılmasının yanı sıra, ülke ayrıca Latin Amerika'nın en önemli altın üreticisidir.
1984'te büyük bir rezerv bulunmasıyla, petrol üretimi önemil ölçüde artmıştır. Ayrıca Latin Amerika'nın en büyük maden kömürü yatakları Kolombiya'dadır ve platin yatakları da işletilmektedir.
TOPLUM YAPISI
KolombiyalIların büyük bölümü Kızılderili-İspanyol karışımı melez (mestizolar) ya da siyah-beyaz karışımı melezdir (mulatolar). Geri kalan nüfusun yaklaşık %20'sini beyazlar, %4'ünü siyahlar, % 1 'ini Kızılderililer oluşturur. Beyazlar ülke tarihi boyunca hep en üstün toplum tabakasını oluşturmuşlar ve iktidar mekanizmalarını çoğunlukla ellerinde tutmuşlardır. Mestizolar ve Mulatolar (toplam nüfusun en az üçte ikisi) orta ve daha aşağı tabakaları oluştururlar. Sınıf değiştirme, özellikle alt tabakalardan orta tabakaya geçme hareketleri, yakın dönemde artmıştır. Halkın büyük bölümü İspanyolca konuşur ve % 95'i katoliktir.
Yerleşme dokusu İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana değişmiştir ve kentleşme sürmektedir. Günümüzde KolombiyalIların büyük çoğunluğu kentlerde yaşamaktadır. 1940 yıllarında % 2 olan yıllık nüfus artış hızı, 1970 yıllarının sonuna doğru % 3'ü aşmıştır. Bununla birlikte, 1980 yıllarında doğum oranında bir gerileme olması, nüfus artış hızını biraz olsun sınırlamıştır. Her yıl birçok kişi, sınırı gizlice aşarak, binlerce KolombiyalInın çalıştığı komşu Venezuela'ya göçmektedir.
ilköğretimin ücretsiz olmasına karşın eğitim olanakları sınırlıdır. Kentlerde yaşayan çocukların % 20'si, kırsal kesimde yaşayanların da % 40'ı okula gitmemektedir. Meslek eğitimi de yetersizdir ve nitelikli işçi sıkıntısı çekilmektedir.
EKONOMİ
Kolombiya'nın istikrarlı ekonomik gelişme hızı, 1980 yıllarının ortalarında, özellikle büyük dış borçlar ve ticaret bilançosunun açık vermesi nedeniyle kesintiye uğramış, bununla birlikte 1990 yıllarının başında ekonomi toparlanmış ve dış borçlar ödemelerini anlaşmalarla bir takvime bağlayan ülkede, dışsatım yeniden dışalımı aşmıştır.
Kolombiya, Brezilya'dan sonra dünyanın ikinci büyük kahve üreticisidir. Kahve düzenli olarak dışsatım gelirlerinin yarıdan çoğunu sağlar. Önem bakımından kahveyi sırasıyla şekerkamışı, pamuk ve pirinç izler; kıyılar boyunca muz yetiştirilir. İç tüketime yönelik en yaygın ürünse, mısırdır.
Etkin nüfusun tarıma oranla daha küçük bir kesiminin çalışmasına karşın, sanayi GSMH'ye tarımdan daha çok katkıda bulunmaktadır. Özellikle dokuma sanayisi ürünleri dışsatımı önemlidir. Sanayi tesislerinin büyük bir bölümü Bogota, Medellin ve Cali'de toplanmıştır. Turizmse, 1980 yıllarına oranla gerilemektedir. Nispeten yüksek oranda işsizliğe, enflasyona, sağdan ve soldan gelen iç şiddet olaylarına karşın, Kolombiya 1980 yıllarında Latin Amerika'nın ekonomisi en canlı ülkeleri
Not: Ortalama yükseltisi 2 600 m'yi aşan eğimli bir yaylanın doğu kesiminde yeralan Bogota, And dağlarının bir kolunu oluşturan Doğu arasına girmiştir. Bununla birlikte, teröre bile başvuran uluslararası uyuşturucu kaçakçılarının etkinlikleri, büyük sıkıntılara yol açmaktadır.
Sıradağları'nın iki doruğunun eteğindedir. Ulaşılması güç kentte, hava ulaşımı, büyümeyi ve modernleşmeyi hızlandırmıştır.
DEVLET YAPISI
Kolombiya dört yıl için doğrudan halk tarafından (18 yaşını doldurmuş seçmenler) seçilen bir devlet başkanı tarafından yönetilen başkanlık tipi bir cumhuriyettir. Devlet başkanı aynı zamanda başbakanlık görevini de üstlenmiştir. Yasama gücü Senato ve Temsilciler Meclisinden oluşan (her iki meclisin de üyeleri dört yıl için seçilir) Parlamentodadır.
TARİH
Sömürge dönemi öncesinde çeşitli Kızılderili topluluklarının, özellikle de dağlık kesimlerde yerleşmiş Chibchaların yaşadıkları Kolombiya'da, 1509'da ve 1538'de ilk İspanyol yerleşme merkezlerinin kurulmasını, iç kesimlerin ele geçirilmesinden sonra, Bogota'nın kurulması izledi. "Yeni Granada" adıyla bir İspanyol sömürgesi olan ülke, 1717'de genel valiliğe dönüştürüldü.
1810'da başlayan bağımsızlık savaşımının başına 1812'den başlayarak Simon Bolivar'ın geçmesinden sonra, İspanyollarla kanlı çarpışmalar, 1819'da bağımsız Büyük Kolombiya Cumhuriyeti'nin (Bolivar ve Francisco Santander'in yönetimi altında, günümüzdeki Kolombiya, Ekvador, Panama ve Venezuela topraklarını içeriyordu) kurulmasıyla sonuçlandı.
1830'da Büyük Kolombiya'nın parçalanmasıyla Kolombiya (Panama ile birlikte), Ekvador ve Venezuela ayrı birer bağımsız devlete dönüştürüldü. Bu süreçte, sırasıyla Bolivar ve Santander'in yandaşlarından oluşan Liberal ve Muhafazakâr partiler kuruldu.
XIX. yy'ın geri kalan bölümünde liberaller ve muhafazakârlar arasında başgösteren düşmanlık ve bir dizi silahlı çatışma, 1899'dan 1903'e kadar sürecek kanlı bir iç savaşın tohumlarını attı. 1903'te ayaklanan Panama, ABD'nin yardımıyla bağımsızlığını kazandı. Kolombiya'daysa iki parti arasındaki anlaşmazlık sürdü ve bu kez 1948'den 1957'ye kadar 250 000'den çok kişinin öldüğü la violencia''yla(büyük şiddet hareketi) doruğuna ulaştı. 1953'te General Gustavo Rojas Pinitla, bir askerî darbeyle diktatörce bir rejim kurunca, baskıcı siyaseti iç çekişmelerin önünü almayı başaramadıysa da, savaşan partilerin sonuçta bu baskı rejimine karşı birleşmelerine yol açtı.
1957'de, Rojas Pinilla'nın bir askerî darbeyle devrilmesinden sonra, Liberal Parti ve Muhafazakâr Parti, bir Ulusal Cephe hükümeti kurma konusunda anlaşmaya vardılar: Devlet başkanlığı, iki partinin ortakları arasında dönüşümlü olarak değişirken, öbür kamu görevleri de eşit olarak paylaşıldı. 1974'te Ulusal Cephe uygulamasına son verilip, serbest seçimlere gidilmesinin ardından, Liberal Parti adayı Allphonso Lopez Michelson devlet başkanlığına seçildi. 1978 seçimlerini gene Liberal Parti'den Dr. JulioCesarTurbay Ayala'nın kazanmasından sonra, Ayala yönetimi sert güvenlik önlemlerine karşın, Küba'dan kaynaklandığı söylenen marksçı gerilla etkinliklerini ve terör olaylarını engellemeyi başaramadı. 1982 seçimlerinde Liberal Parti'nin Parlamento'da çoğunluğu elde etmesine karşın, devlet başkanlığına Muhafazakâr Parti'den Belisario Betancur Cuartas seçildi. Betancur'un başkanlık yılları şiddet olaylarının yeniden tırmanışa geçtiği bir dönem oldu. Devrimci gerillalar ve uluslararası uyuşturucu kartelleri, yönetime karşı silahlı savaşıma giriştiler. 1985'te Adalet sarayını ele geçiren gerillalar ile binayı geri almaya çalışan güvenlik güçleri arasında çıkan çatışmada 100'den çok kişi öldü. Bu arada, ülkenin kuzey kesiminde bir yanardağ püskürmesi de 20 000'den çok insanın ölümüne neden oldu. 1986'da devlet başkanlığına seçilen Liberal Parti'den Virgilio Barco Vargas'ın, uyuşturucu kartellerine savaş açmasına, kaçakçılar kanlı şiddet eylemlerini artırarak karşılık verdiler. Ağustos 1990'da başkanlık görevini Barco Vargas'tan devralan Liberal Parti'den Cesar GaviriaTrujillo, ülkedeki çeşitli karşıt gruplarla uzlaşmaya giderek, 1886 Anayasası'nın değiştirilmesi konusunda anlaştı. Temmuz 1991'de yürürlüğe giren yeni Anayasa'da devlet başkanının dört yıllık tek bir dönem için seçilmesi, hükümet atamalarında Parlamento'ya veto yetkisi tanınması ve eski gerilla grupları dahil, yeni partilerin kurulmasına izin verilmesi öngörüldü. 1984'te ilan edilmiş olan sıkıyönetimi kaldıran Başkan Gaviria, suçlu olarak ABD'ye verilmemeleri koşulu karşılığında, uyuşturucu mafyasının önde gelen kişilerinden bazılarının, teslim olmalarını sağladı. Ama Mayıs 1994'te, cezaevinde bulunan ve duruşmaları yasal sürede sonuçlandırılamadığından serbest kalacak bin kadar suçlunun serbest bırakılmasını önlemek içir ülkede yeniden sıkıyönetim ilan edildiğini açıkladı.