Peru
Peru, Güney Amerika’nın batı kıyısında yer alır. Kıtanın üçüncü büyük ülkesidir. Kuzeyde Ekvador ve Kolombiya, doğuda Brezilya ve Bolivya, güneyde Şili, batıda Büyük Okyanus ile çevrilidir.
Kıyıya paralel uzanan ve dorukları yer yer 6.000 metreyi geçen And Dağları ile deniz arasında, genişliği 15-50 km arasında değişen, büyük bir bölümü çöllerden oluşan bir kıyı şeridi uzanır. Sayıları
50’yi bulan ırmak ve akarsuların çok azı denize ulaşır. Sulama yapılan ırmak vadilerinde toprak verimlidir. Nüfus yoğunluğu yüksek olan bu bölgelerde çeşitli ürünler yetişir. Güneyde Arjantin’in içlerine kadar uzanan Atacama Çölü dünyanın en kurak yerlerinden biridir. Kıyı şeridine hemen hiç yağmur düşmez. Sierra adı verilen dağlık bölge yüksek düzlüklerden, kayalık uçurumlardan ve derin vadilerden oluşur. Genişliği yer yer 300 kilometreden fazladır. Dağların montana adı verilen doğu etekleri Amazon Irmağı’nı çevreleyen, ormanlarla kaplı, selva denen geniş ovalara doğru alçalır. Güney Amerika’nın en büyük gölü olan Titicaca Gölü, Peru ile Bolivya sınırında, denizden 3.809 metre yüksektedir.
İklim ve Yabanıl Yaşam
Peru’nun iklimi üç büyük bölge arasında, doğudan batıya doğru büyük bir değişkenlik gösterir. Kıyı boyunca kuzeye akan soğuk Peru (Humboldt) Akıntısı kıyı şeridinde, yıl boyunca çok az değişiklik gösteren kurak ama serin ve sisli bir iklime yol açar. Dağlık bölge daha çok yazları yağış alır, güneye doğru yağış azalır. Doğudaki Amazon ormanları üzerinden gelen nemli rüzgârlar ormanlarla kaplı ovalara her yıl yoğun yağış bırakır. Bu yağışlar Amazon havzasını oluşturan ırmakları besler. Amazon’un aşağı bölgelerinde iklim sıcak ve nemlidir. Yıllık ortalama sıcaklık 27°C, yıllık yağış miktarı ise 2.030-2.540 mm arasındadır.
Kıyı şeridi ve Andlar’ın denize bakan yamaçları çalılıklar, kaktüsler ve bodur otlarla, ormanlık ovalar çok çeşitli ağaç ve bitkilerle kaplıdır.
Soğuk Peru Akıntısı, zengin balık türleriyle ülkeyi dünyanın önde gelen balıkçılık merkezlerinden
biri durumuna getirmiştir. Hayvan besiciliği ve gübrelemede kullanılan balık unu dışarıya satılan başlıca ürünlerdendir. Balık Peru’nun güney kıyılarındaki küçük adalarda avlanır. Bu adalarda yaşayan milyonlarca deniz kuşu dışkılarıyla toprağın üzerinde kalın bir tabaka oluşturur. Guano adı verilen bu madde gübrelemede kullanılır. Peru hayvan varlığı bakımından da zengindir. Andlar’da lama, alpaka, vikunya, çinçilya, yüksek tepelerde uçucu kuşların en irilerinden olan And kondoru yaşar. Ormanlık ovada ve Amazon havzasında maymun, puma, jaguar ve tapirler ile çeşitli papağan ve yılan türlerine, akarsularda yırtıcı piranalara rastlanır.
İnsanlar ve Kentler
Peru nüfusunun sekizde biri Avrupa kökenlidir. Bunlar genellikle yönetici kadroları oluşturur. Geri kalanı, daha çok dağlık bölgelerde yoğunlaşmış olan Keçuva Yerlileri, Titicaca Gölü çevresinde yaşayan Aymaralar, İspanyol ve Yerli karışımı olan mestizolardan oluşur. Yerliler’in çoğu hayvancılıkla geçinir. Bazıları maden ocaklarında çalışır. Taştan yapılmış penceresiz kulübelerde yaşar, kendi yaptıkları giysileri giyerler. Mestizolar kentlerde yoğunlaşmıştır. Resmi dil İspanyolca ve Keçuva dilidir. Nüfusun yüzde 90’ından fazlası Katolik’tir. Okuryazarlık oranı yaklaşık yüzde 80’dir. Başlıcaları Lima’da, Arequipa’da, Cuzco’da ve Trujillo’da olmak üzere ülkede 30’dan fazla üniversite vardır. Peru’da edebiyat 19. yüzyıl sonlarında gelişmeye başlamış, Jose Santos Chocano (1875-1934), Cesar Vallejo (1892-1938), Jose Maria Arguedas (1911-69) ve Mario Vargas Llosa (doğumu 1936) gibi önemli yazarlar ve şairler yetişmiştir.
Ülkede eski uygarlıklardan kalan tarihsel yapılardan en önemlileri İnka İmparatorluğu’nun başkenti Cuzco’dadır. Cuzco’nun 80 km kadar kuzeybatısında 15. yüzyıldan kalma bir İnka kenti olan Maçu Pikçu yer alır. Yüksek bir tepenin üzerine kurulmuş olan bu kent 1911’de Hiram Bingham tarafından bulunmuştur. Peru’da kentler İspanyol mimarisinin özelliklerini taşır.
Tarım ve Sanayi
Ülke ekonomisi büyük ölçüde tarım ve madenciliğe dayanır. Dağlık bölgenin yüksek düzlüklerinde yaşayan Yerliler’in çoğu yaşamlarını sürdürebilmek için mısır, patates, fasulye ve buğday yetiştirir, hayvancılık yapar. Yerliler ayrıca evlerde dokudukları giysileri, kendi yaptıkları çanak çömlekleri pazarlarda satarlar. Sığır ve koyundan başka yük hayvanı olarak lama, yününden yararlanmak için alpaka yetiştirilir. Ülkenin öteki önemli tarımsal ürünleri pamuk, şekerkamışı, pirinç, meyve, sebze, kahve, tütündür. Doğu kıyılarında yetişen kınakına ağacından kinin elde etmekte yararlanılır.
Madencilik ülke için önemli bir gelir kaynağıdır. Kuzey kıyıları, dar kıta sahanlığı ve Amazon havzasında petrol ve doğal gaz yatakları vardır. Peru sömürge döneminde altın ve gümüş yataklarının zenginliğiyle ünlüydü. Bu madenlerin her ikisi de hâlâ çıkarılmaktadır. Ayrıca bakır, kurşun, çinko, dirençli çelik üretiminde kullanılan vanadyum, değerli bir maden olan bizmut vardır. En önemli sanayi ürünleri dokuma, kâğıt, çimento, kimyasal maddeler ve motorlu araçlardır.
Peru’daki yüksek dağlar ulaşımı zorlaştırır. Az sayıda iyi limanından en önemlileri Callao, Chimbote, Ilo ve Salaverry’dir. Kıyı boyunca uzanan karayolu Panamerikan Karayolu’nun bir parçasını oluşturur. Bir başka yol da Lima’yı Amazon havzasında önemli bir liman olan Pucallpa’ya bağlar. Batıdan doğuya uzanan iki demiryolu madenlere ulaşmak bakımından önemlidir. Bunlardan biri Lima’dan başlayıp 4.830 metre yüksekliğe tırmanır. Bu özelliğiyle dünyada tektir. Uzak yöreler arasında hava taşımacılığı yapılır. Callao’da uluslararası bir havalimanı vardır.
Tarih
Peru’daki ilk yerleşmeler en az 10 bin yıl öncesine dayanır. Bu en eski topluluklar bazıları günümüzde de ekilen ürünler yetiştiriyordu. Çömlek yapımında dokumacılıkta ve yapı işlerinde çok ileriydiler. Güney Amerika tarihinin en gelişmiş uygarlıklardan birini kuran İnka İmparatorluğu, 1438’de bölgede yayılmaya başlayarak bugünkü Ekvador, Peru ve Şili topraklarını ele geçirdi.
1532’de İnka kenti Cajamarca’ya ayak basan İspanyol komutan Francisco Pizarro, kendisini dostça karşılayan İnka İmparatoru Atahualpa’yı tuzağa düşürerek 1533’te idam ettirdi. Aynı yıl başkent Cuzco’ya girdi ve İnka topraklarını tümüyle ele geçirdi. 1535’te Lima kuruldu ve Güney Amerika’daki İspanyol yönetiminin başkenti oldu.
19. yüzyılın başlarında İspanyol egemenliği altındaki bölgelerde isyanlar çıktı. Güney Amerika’da bağımsızlığına ilk kavuşanlar Şili ve Arjantin oldu. İspanyol askeri gücü Lima’da mevzilenmişti. Arjantin’in ulusal kahramanı Jose de San Martin, İngiliz denizci Lord Cochrane’in donanmasının desteğiyle İspanyollar’ı Lima’da yendi. Peru 1821’de bağımsızlığını ilan etti. Kolombiya, Venezuela ve Ekvador İspanyol boyunduruğundan kurtulduktan sonra Lima’ya giren Simön Bolıvar, ordusuyla iç kesimlerdeki İspanyol kuvvetlerini yenilgiye uğratarak 1824’te sömürge yönetimine son verdi.
Bolıvar’dan sonra, yaklaşık 100 yıl boyunca Peru çeşitli siyasal çalkantılara sahne oldu. Savaşlar ve isyanlar birbirini izledi. Bolivya ile sınır sorunlarının ardından İspanya’yla (1864-66) ve Şili’yle (1879-83) yapılan savaşlar ülke ekonomisini önemli ölçüde zayıflattı. Peru ekonomisi 20. yüzyılda hızla gelişmeye başladı.
1968’de ordu yönetime el koydu. Askeri yönetim sırasında sansür ve siyasal baskı politikası uygulandı. 1980 seçimlerinde Fernando Belaunde Terry cumhurbaşkanı seçildi ve sivil yönetim başladı onun ardından 1985’te Alan Garda Perez, Haziran 1990’da yapılan seçimlerde de Japon asıllı Alberto Fujimori cumhurbaşkanı seçildi.
Peru'ya İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 1.285.215 km2.
Nüfus: 21.792.000 (1989).
Yönetim: İki meclisli, çok partili cumhuriyet.
Başkent: Lima.
Doğal Yapı: Büyük Okyanus kıyısı boyunca uzanan And Dağları zinciri ülkeyi üç ayrı bölgeye ayırır: Kıyı bölgesi; sıradağlardan oluşan dağlık bölge (en yüksek nokta 6.728 metreye ulaşan Huascarân Dağı'dır); dağların Amazon havzasına doğru alçalan bölümünde, ormanlarla kaplı geniş ovalar.
Başlıca Ürünler: Balık ve deniz ürünleri, pamuk, şekerkamışı, pirinç, tütün, kahve, buğday, mısır, patates, fasulye, arpa, kereste, kauçuk, petrol, bakır, altın, gümüş, kurşun, çinko cevheri, demir cevheri, vanadyum, sığır ve koyun.
Önemli Kentler: Lima, Callao, Arequipa, Trujillo, Chiclayo, Cuzco.
Eğitim: 6-15 yaşları arasındaki çocuklar için zorunlu ve parasızdır.
