Adolf Hitler
Adolf Hitler, Alman devlet adamı (Braunau, Yukarı Avusturya 1889-Berlin 1945). AvusturyalI bir gümrükçünün oğlu olan Adolf Hitler, resim öğrenimi için Viyana'ya gittiyse (1905) de, akademiye giremeyip, yoksulluk içinde bir yaşam sürmeye başladı. Mayıs 1913'te Münih'e yerleşip, badanacılık ve tabela yazarlığı yaptı. Bavyera ordusuna gönüllü yazılıp (1914), Birinci Dünya Savaşı'nda onbaşılığa yükselerek yaralandı ve demirhaç nişanı kazandı. Reich ordusunda propaganda subaylığına getirilip, ulusçuluğu yaymakla ve bolşeviklerle savaşmakla görevlendirildi (Ağustos 1919). Alman İşçi Partisi'ne yazılıp (1919), partinin yönetim kuruluna girerek, 1921'de başkanlığına seçildi.
Adını Alman Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi'ne çevirdiği partinin, sosyalistlikle ilişkisi olmayan koyu ulusçu görüşleriyle, işveren sendikaları ve Reich ordusundan yandaşlar edinip, S.A.'yı (Sturmabteilungen [Hücum Birliği]) kurarak, yeni kurulan (1923) Kampfbund'un (Savaş Dernekleri Birliği) başına getirildi. Bavyera'da yönetimi ele geçirmek için Münih'te bir darbe girişiminde bulunduysa (9 Kasım 1923) da, girişimin başarısızlıkla sonuçlanması üstüne tutuklanarak beş yıl hapis cezasına çarptırıldı (Ocak 1924); ama bir yıl sonra serbest bırakıldı. Parti içinde Gregor ve Otto Strasser kardeşlerle görüş ayrılığına düşüp, S.A.'ları ve S.S.'leri (Schutzstaffeln [Güvenlik Örgütü]) güçlendirdi.
1929'da iktisadi bunalım başlayınca partisi hızla güçlenip, 1930 seçimlerinde milletvekili sayısını 12'den 107'ye yükseltti. 1932'de başkanlık seçimine katılan, ama 13 400 000 oy toplamasına karşın seçimi yitiren Hitler, aynı yıl yapılan seçimlerde 230 milletvekili çıkararak iktidara gelmeye hazırlanırken, Von Papen'in seçimi yeniletmesiyle, bu kez ancak 196 milletvekili çıkarabildiği için, şansölyeliğe Von Schleicher getirildi (Aralık 1932). Bunun üstüne Von Papen'le anlaşarak çeşitli entrikalar çeviren Hitler, Von Schleicher'in görevden alınmasını sağlayarak, Hindenburg tarafından şansölyeliğe getirildi (30 Ocak 1933). Göreve gelir gelmez parlamentoyu dağıtıp, Ruhr sanayicilerinin desteklediği karşı kampanyayı da S.A.'ların terör hareketleriyle sindirdi. Reichstag yangınım düzenleyerek suçu komünistlerin üstüne atıp, 5 Mart'ta yapılan seçimlerde oyların % 44'ünü toplayarak, yeni meclisten 4 yıl süreli tam yetki aldı ve bu yetkiyi Almanya'ya istediği düzeni vermek, durumunu sağlamlaştırmak için kullandı.
Tutumunun muhafazakârlar, Reich ordusu ve sermaye çevrelerinde kaygılar yaratması üstüne, çevresinde bir temizlik hareketine girişmeye karar vererek, "Uzun bıçaklar gecesi" adı verilen 30 Haziran 1934 gecesi, başta Rohm S.A. şeflerini, Gregor Strasser, Schleicher, Von Papen'in sekreteri Von Kahr, vb. bütün muhaliflerini ortadan kaldırdı. Hindenburg'un ölümü üstüne (2 Ağustos 1934), halkoylamasıyla "Reichsführer" unvanım alıp, başkanlığı ve şansölyeliği elinde topladı (Ağustos 1934). Sert, kurnazca, enerjik tutumu, duygularını gizlemeyi becermesi, Alman ırkının üstünlüğü düşüncesini başarıyla işlemesi sayesinde halkın geniş desteğini kazandıktan sonra, Gestapo adlı polis örgütünü kurdurup, toplama kampları açtırarak, Yahudileri yoketmeye, kiliseyi baskı altında tutmaya başladı. Bu arada Almanya'nın sınırlarını genişletmek için yoğun bir savaş hazırlığına girişip, halkı savaşa hazırladı: Hızlı çalışan savaş sanayisi sayesinde işsizliğin ortadan kalkması; yoğun propagandanın da yardımıyla halkın büyük bölümünün Nazilerin saflarında toplanması.
Versailles Antlaşması'nın hükümlerini tanımadığını açıklayıp, Rheinland'ı işgal ederek (7 Mart 1936), Mussolini'yle dostluk kurdu ve İspanya iç savaşında (1936-1939) Franco'yu destekledi. SSCB'yi arkadan vurmak için Japonya'yı ilk Antikomintern ittifakına alıp (1936), 1937 yılı sonlarında Almanca konuşan bütün ülkeleri birleştirme kararına vardı: Bu kararın S.S.'ler arasında ve ordu içinde kaygı yaratması üstüne, yönetici kadroda değişiklikler yaptıktan sonra, Avusturya'yı ilhak edip (13 Mart 1938), Münih Antlaşması'yla (20 Eylül 1938) Çekoslovakya'nın dörtte birini ele geçirdi. Moravya ve Bohemya'nın koruyuculuğunu üstlendiğini ilan edip (15 Mart 1939), Memel'i aldı (22 Mart 1939). İtalya'yla Çelik İttifakı'nı (22 Mayıs 1939), SSCB'yle de bir saldırmazlık paktı (23 Ağustos 1939) imzaladıktan sonra Polonya'yı istila ederek (1 Eylül 1939), İkinci Dünya Savaşı'nı başlattı.
Ordularının kısa sürede Avrupa'nın büyük bölümüne egemen olması üstüne, işbaşına getirdiği kukla hükümetler arasında bağlantı kurmaya çalışıp, 22 Haziran 1941'de SSCB'ye saldırıyı başlattı. Ama Nazi ordularının Moskova ve Stalingrad'da (2 Şubat 1943) yenilmesi, Normandiya'da da Müttefiklerin ikinci bir cephe açmaları (6 Haziran 1944) üstüne, Almanya'da iç muhalefet güçlendi ve Hitler'e karşı başarısız bir suikast düzenlendi. Son olayların verdiği gerilimle sinirleri iyice bozulan ve tam bir ruh hastası haline gelen Hitler, Ardennes bölgesinde yapılan son Alman saldırısını (Aralık 1944-Ocak 1945) planlayıp, Almanya'nın ikiye bölüneceğini anlayınca (20 Nisan 1945), komutayı Göring ve Dönitz'e bıraktı. Eva Braun'la evlenip (29 Nisan), yerine amiral Dönitz'i atadıktan sonra, 30 Nisan 1945'te intihar etti. Vasiyeti gereği cesedi şansölyelik avlusunda yakıldığından, savaştan sonra, aslında yurt dışına kaçıp saklanmış olduğu söylentileri yayıldı.