Keler
Kelerler günümüz sürüngenleri arasında en değişik biçim ve boyut özelliklerini taşıyan hayvanlardır. Uzunlukları sakangurlarda 2 santimetreden başlayarak Komodo ejderlerinde bazen 3,5 metreyi aşar. Kertenkeleler Sauria alttakımım oluşturan kelerlerin en iyi bilinen, ama oldukça küçük bir familyasıdır.
Kelerlerin genellikle iki çift bacağı bulunmakla birlikte bazıları çok küçük bacaklı ya da bacaksızdır ve yılanı andırır. Bayağı cam keleri (Ophisaurus apodus), toprak keleri (Ophiomorus punctatissumus) gibi yılanı andıran türler Türkiye’de de yaşar. Bu kelerlerin gözkapağı bulunduğundan yılanlardan kolayca ayrılır. Gözkapağı bulunmayan Avustralya yılan kelerleri gibi bazı türler gözlerini sakangurlar gibi dilleriyle nemlendirir.
Kertenkeleler ve birçok keler kuyruğundan tutulursa kurtulmak için kuyruğunu bırakır. Kopan kuyruk bir iki dakika kıvrılıp bükülmeyi sürdürürken hayvan hızla güvenli bir yere kaçar. Yeni kuyruk 5-10 gün içinde gelişir, ama eskisinin uzunluğuna erişemez. Yenilenme denen bu olay sırasında kuyruk iki ya da üç dala ayrılarak büyüyebilir.
Bazı kelerler yumurtlayarak ürerken öbürleri, yumurtalar dişinin içinde açıldığından doğurarak ürer. Yavru kelerler ana babalarının küçük birer kopyasıdır. Yalnız renkleri farklılık gösterebilir. Kelerler arasında yavru bakımına rastlanmaz. Bu nedenle yavrular kendilerini korumak ve yiyeceklerini bulmak zorundadır.
Düz kelerler (Scincidae familyası) 1.300’e yakın türüyle en geniş keler grubudur. Pulları genellikle düz ve parlaktır. Aralarında toprak keleri gibi bacaksız ya da bacakları çok körelmiş türlerin yanı sıra kertenkeleye çok benzeyen türler de vardır. Avustralya’da yaşayan iki parmaklı çöl kelerinin (Lerista bipes) ön bacakları bulunmadığı gibi arka bacakları da çok küçüktür. Çoğu yerde ve toprakaltındaki oyuklarda, bazı türleri ise ağaçta yaşar. Pek azı da iyi birer yüzücüdür. Yiyeceklerini böcekler ve öbür küçük omurgasızlardan sağlarlar. Solomon Adaları keleri (Cornucia zebrata) 60 santimetrelik uzunluğuyla bu grubun en iri üyelerinden biridir. Mavi dilli keler (Tiliqua scincoides) tehlike karşısında ağzını açarak mavi dilini gösterir, tıslar ve düşmanını korkutmak için gövdesini şişirir. Dişileri birçok düz keler gibi yumurtlamaz ve 25 kadar gelişimini tamamlamış yavru doğurur. İnce keler (Ablepharus kitaibeli) 10-15 cm uzunluğunda, beş parmaklı, ama çok ince ve kısa bacaklıdır. Bu tür Türkiye’de yaşayan en narin yapılı kelerlerden biridir.
Kör kelerler (Amphisbaenidae familyası) solucana benzeyen hayvanlardır. Körelmiş gözleri nokta biçiminde ya da derisinin altında kalmıştır. Gövdesinin halkalı oluşu solucanlarla karıştırılmasını kolaylaştırır. Ama ön bölümünde çenelerden oluşmuş belirgin bir ağız yarığı vardır. Kör kelerler toprak, kum ya da bitkisel döküntüler içinde açtıkları oyuklarda yaşar. Bir türü de Türkiye’de bulunur.
Tropik Bölgelerde Yaşayan Kelerler
Küçük kelerler zararsızdır. Ama Komodo ejderi ve bazı dev kelerler için aynı şey söylenemez. Kelerler arasında zehirli olduğu bilinen yalnız iki yakın akraba tür vardır. Üst bölümleri boncuğa benzer pullarla kaplı olduğundan boncuklu keler (Heloderma cinsi) denen bu hayvanlar ABD’nin güneybatısı ve Meksika’da yaşar. Türlere göre uzunlukları 50-80 cm, gövdeleri bant ve beneklerle bezeli, hareketleri biraz ağır ama çeneleri çok güçlüdür. Altçenedeki bezlerden salgılanan zehirleri küçük hayvanlar için öldürücüdür. Isırdığı insanlar arasında ölüm olayına ender olarak rastlanır.
Güneydoğu Asya ve Batı Hint Adalarındaki ormanlarda yaşayan uçan kelerler (Draco cinsi) gövdelerinin yanlarındaki kelebek kanadını andıran deri uzantılar sayesinde havada süzülerek uçabilir.
Genellikle sıcak ülkelerde görülen sakangurların bir bölümünde yayvan parmaklarının altı, gözle görülemeyecek ölçüde ince kıl demetleriyle kaplı levhacıklardan oluşur. Bu yapılar sakangurların tavan gibi düz yüzeylerde bile koşuşturarak böcek avlayabilmesini sağlar.
Bukalemunlar renk değiştirme yetenekleriyle ünlüdür. Renkleri ışığa, ısıya ve yaşadıkları ortama göre değişebilir. Bu grup üyelerinin tümü Eskidünya’da yaşar.
Avustralya yakalı keleri (Chlamydosaurus cinsi) garip görünüşlü kelerlerden biridir. Bu hayvanlar boyun çevresinde kıkırdak çubukların desteklediği geniş bir “yaka”yı tehlike karşısında şemsiye gibi açarak düşmanlarını korkuturlar.
Varanlar gibi birçok tür su kıyılarında yaşayan iyi yüzücülerdir. Büyük Okyanus’un doğusundaki Galapagos Adaları’nda yaşayan deniz iguanası (Amblyrhynchus cristatus) denize dalarak bulduğu suyosunlarını yer.
Bu alttakımın başlıca üyelerine ilişkin ayrıntılı bilgi BUKALEMUN; İGUANA; KERTENKELE; KOMODO EJDERİ; SAKANGUR; VARAN maddelerinde verilmiştir.
