Opera
Opera, belirli bir konusu olan ve orkestra eşliğinde oynanan müzikli sahne oyunudur. Dekor, makyaj ve kostümler oyunun konusuna uygun biçimde düzenlenir. Oyuncular şarkı söylerken aynı zamanda tiyatro oyunlarında olduğu gibi rol de yapar. Orkestra sahnenin önündeki alçak bölmede yer alır. Operanın kökeni ortaçağda oynanan dinsel oyunlara, Rönesans döneminde yapılan şenliklere ve
oyunlu madrigallere dayanır.
İlk operalar 17. yüzyılın başlarında İtalya’da yazıldı. Günümüze kadar ulaşabilmiş en eski opera metni, 1600’de Jacopo Peri’nin (1561-1633) bestelediği Daphne operasıdır. 17. yüzyılda İtalya’da Jacopo Corsi, Francesco Cavalli ve Claudio Monteverdi’nin bestelediği mitolojik konulu operalar bu türün ilk örnekleri arasındaydı. İtalyan opera sanatı zamanla tüm Avrupa ülkelerinde yaygınlık kazandı.
18. yüzyılda Avrupa’da opera seria (ciddi opera) ve opera buffa (komik opera) egemen oldu. Ciddi operalar konusunu tarihsel olaylar ve mitolojik öykülerden alıyordu. İtalya’da Alessandro Scarlatti (1660-1725) ciddi opera türünün ilk örneklerini verdi. Komik opera ise yalnızca eğlence amacıyla yazılmış, hafif konulu İtalyan komedileriydi. Aynı sıralarda İngiltere’de, dönemin sevilen şarkılarından oluşan baladlı operalar yaygınlık kazandı. John Gay’in bu türdeki Dilenci Operası toplumsal ve siyasal bir yergi niteliğindeydi. 18. yüzyılda Christoph Willibald Gluck ve Wolfgang Amadeus Mozart solo bölümlerin ağırlığını azaltıp dramatik operayla komik operayı başarıyla kaynaştıran yeni opera biçimleri denediler. Gluck’un Orpheus ve Eurydike, Mozart’ın Figaro’nun Düğünü ve Don Giovanni adlı operaları bu türün en iyi örnekleridir. Mozart Sihirli Flüt adlı operasıyla Alman komik opera türü olan Singspiel'i en yetkin düzeyine ulaştırdı. Daha sonraki yıllarda Ludwig van Beethoven, tek operası olan eşsiz güzellikteki Fidelio ile dramatik opera geleneğini korudu. 19. yüzyılda Fransa’da büyük koroların yer aldığı grand operalar (görkemli opera) sahnelenmeye başladı. Bu türün örnekleri arasında Charles Gounod’nun Faust, Georges Bizet’nin Carmen adlı operaları sayılabilir. 19. yüzyılın ortalarında Paris’te, Alman asıllı besteci Jacques Offenbach zamanın ünlü kişileriyle alay eden, hafif, eğlenceli, zaman zaman müziksiz konuşmalara yer veren operet türünü geliştirdi. 19. yüzyılın bir başka ünlü bestecisi Richard Wagner ise Tristram (ya da Tristan) ve Isolde, Parsifal gibi ciddi konulu müzik dramlarıyla opera tarihinde bir devrim yarattı.
İlk opera müzikleri iki değişik türdeydi: Birincisi, genellikle klavsen eşliğinde ve konuşma ritminde söylenen basit şarkılar ya da resitatif lerden oluşuyordu. İkinci türde ise oyundaki kişilerin duygularını anlatmak amacıyla yazılmış arya'lar, iki kişi tarafından söylenen düet’ler, üç kişinin söylediği trio'lar vb yer alıyordu.
Operada oyuncuların her şeyi şarkıyla anlattığı oyun metnine libretto denir. Libretto “küçük kitap” anlamına gelen İtalyanca bir sözcüktür. Bazı librettolar ünlü kişilerin yaşamlarını konu alır. Wagner’in operalarında olduğu gibi, bazı librettolar efsanelere dayanır. Bazı operaların konusu ise roman ve tiyatro oyunlarından alınmıştır. Opera genellikle uvertür denen bir giriş parçasıyla başlar. Oyun boyunca konuşma ve şarkılardan başka yer yer yalnızca orkestraya ya da solo çalgılara yer verilir. Bazı operalarda bale sahneleri de bulunur.
Besteci müziği bestelemek için önce librettodaki kişilerin karakterlerine uygun sesleri saptar. Koloratur soprano, soprano, mezzosoprano, kontralto ve alto gibi en tizden en pese kadın sesleri ve kontrtenor, tenor, bariton ve bas gibi gene en tizden en pese erkek sesleri arasından söz konusu operaya en uygun olanları seçer.
Genç kız rolü için genellikle soprano, daha ileri yaşta bir kadın için kontralto, baş erkek oyuncu için tenor ya da bariton, yaşlı bir erkek oyuncu için bas sesler uygundur. Solo seslere ek olarak çok sayıda şarkıcıdan oluşan korolar da vardır.
Bir Opera Bestelemek
Bir operanın tam olarak nasıl oluştuğunu görmek için Giuseppe Verdi’nin Aida adlı operasını inceleyebiliriz. Verdi Mısır hıdivinden, Süveyş Kanalı’nın açılışını kutlamak ve Kahire’de yeni açılan opera binasında oynanmak üzere bir opera siparişi aldı. Librettosu Eski Mısır’da geçen bir olaya dayanıyordu: Habeşistan Kralı Amonasro’yu yenen Mısırlı Radames’e firavunun kızı Amneris âşık olur. Radames’i Amneris’in kölesi olan Aida da sevmektedir. Aslında Habeşistan kralının kızı olan Aida’nın sevgisine Radames karşılık verir. Radames Kral Amonasro’yu tutsak alarak Mısır’a getirir. Aida babasını görür görmez tanır; bu gerçeği Aida’dan başka kimse bilmez. Amonasro, Radames’ten askeri sırları öğrenmesi için kızına baskı yapar. Aida’yı kıskanan Amneris, Radames ile Aida’nın konuşmalarını gizlice dinler ve Radames’i yakalatır. Aida uğruna yurduna ihanet eden Radames sevgilisiyle birlikte diri diri gömülür.
24 Aralık 1871 ’de sahnelenen Aida operasında Verdi, Aida rolünü bir sopranoya, Amneris rolünü bir mezzosopranoya, Radames rolünü bir tenora, Amonasro rolünü bir baritona, kral ve papaz rollerini baslara verdi. Ayrıca Mısır halkı, öteki papazlar, askerler ve tutsaklar büyük bir koro tarafından seslendirildi.
Aida dört perdedir. Perde açılmadan önce orkestra, opera boyunca zaman zaman yinelenecek olan melodilerden oluşan bir prelüd çalar. Operada aryalar, düetler, triolar, kuartetler ve koro bölümleri, ayrıca bir sahnede de bale vardır.
İngiliz besteci Benjamin Brittenın çocuklar için yazdığı Bir Opera Yapalım adlı yapıt bir operanın hazırlanışının ve sahnelenişinin öyküsüdür. İlk bölümde besteci librettoyu seçerek müziğini bestelemeye başlar, ikinci bölümde ise oyuna izleyiciler de katılır.
Bir opera sahnelenmeden önce çok sayıda prova yapılır. Bu provaların yönetimi orkestra şefi ve yönetmenin görevidir. Orkestra şefi müzikle, orkestra ve şarkıcılarla ilgilenir. Yönetmen ise oyunculara rollerini dağıtır ve operanın canlı ve etkili olması için onları yönlendirir. Dekor, kostümler ve makyaj sahne yönetmeniyle yardımcıları tarafından hazırlanır.
Türkiye'de Opera
Türkiye’de ilk opera örnekleri 19. yüzyıl başlarında, II. Mahmud ve Abdülmecid dönemlerinde, İtalya’dan gelen topluluklarca sahnelenen oyunlardı. Sonraları İstanbul’daki Naum Tiyatrosu ile Gedikpaşa Tiyatrosu’nda özellikle Giuseppe Verdi operalarını sahneleyen topluluklar ülkemizde operaya duyulan ilginin artmasına yol açtı. Abdülhak Hamid Tarhan’ın yazıp Mehmed Baha Bey’in bestelediği Nesteren (1877), hem bestecisi hem de libretto yazarı Türk olan ilk operadır. Türkiye’de opera özellikle Cumhuriyet döneminde gelişmeye başladı. O dönemde yetenekli birçok genç müzisyen öğrenim için Avrupa'ya gönderildi. Cumhuriyet döneminin Türk halk müziğini temel alan ve batının çoksesli tekniğine uyarlamayı öngören müzik politikasına uygun ilk opera, Ahmet Adnan Saygun'un bestelediği Özsoy (Feridun, 1934) operasıydı. Sonraki yıllarda besteci ve yapıt sayısında önemli bir artış gözlendi. Türk operasının en önemli bestecileri arasında, Nevit Kodallı
(Gılgameş, 1963), Ferit Tüzün (Midas'ın Kulakları, 1969), A. Adnan Saygun (Köroğlu, 1973), Cengiz Tanç (Deli Dumrul, 1979) ve Okan Demiriş (IV. Murad, 1980 ve Karyağdı Hatun, 1985) sayılabilir.
Alman Operaları
Orpheus ve Eurydike. Bestecisi Christoph Willibald Gluck (1714-87). Bu opera . Eski Yunan mitolojisinden alınmıştır. Ölmüş olan karısını kurtarmak üzere yeraltı dünyasına inen ozan Orpheus'un öyküsüdür.
Figaro'nun Düğünü. Bestecisi Wolfgang Amadeus Mozart (1756-91). Bu operanın librettosu Fransız yazar Pierre Caronde Beaumarchais'nin (1732-99) bir yapıtına dayalıdır. Öyküde Almaviva kontunun uşağı olan Figaro, kontesin hizmetçisi Susanna 'yla evlenir. Opera , 13 . yüzyılda soyluların zenginlik ve gösteriş dolu yaşamını alaya alır.
Don Giovanni. Bestecisi Mozart. Bu yapıt, yaşamı boyunca birçok kadınla gönül ilişkisi kuran çapkın Don Giovanni'nin (Don Juan) yaşamını konu alan bir komik operadır.
Sihirli Flüt. Bestecisi Mozart. Kuş avcısı bir prensle tutsak bir prensesin öyküsüdür. Prens ile prenses evlenebilmek için güç sınavlardan geçmek zorunda kalırlar.
Fidelio. Bestecisi Ludwig van Beethoven (1770-1827). Beethoven'in tek operası olan bu yapıt, kocasını hapisten kurtaran bir kadının sevgi ve bağlılığı üzerinedir.
Uçan Hollandalı. Bestecisi Richard Wagner (1813-83). Wagner'in öteki o peraları gibi, bu operada bir efsane üzerine kurulmuştur. Her yedi yılda bir karaya çıkabilen ve yaşam boyu kendisini sevebilecek bir kadın bulana değin denizlerde dolaşmaya mahkûm olan bir adamın öyküsüdür.
Tannhauser. Bestecisi Wagner. Ortaçağ şövalyelerini ve ozanlarını konu alan bu opera , Almanya'da gizemli bir mağarada yaşayan ve karşısına çıkan herkesi baştan çıkaran güzel bir tanrıçanın öyküsüdür.
Lohengrin. Bestecisi Wagner. Bu opera . Kutsal Kâse şövalyelerinin efsanevi öyküsü üzerine kurulmuştur.
Tristratn ve Isolde. Bestecisi Wagner. Wagner'in başyapıtı olarak kabul edilen bu opera , ortaçağda aşk ve sorumlulukları arasında kalan iki sevgilinin çelişki ve güçlüklerle dolu öyküsünü anlatır. Isolde İrlandalı bir prenses, Tristram ise bir Cornwal şövalyesidir.
Nürnbergli Usta Şarkıcılar. Bestecisi Wagner. Bu opera , Wagner’in güldürü öğeleri kattığı sayılı operalarından biridir. 16. yüzyılda Almanya’nın Nürnberg kentinde yapılan bir şarkı yarışmasının öyküsüdür.
Nibelungen Halkası. Bestecisi Wagner. Konusunu e fsanelerden alan bu opera dört bölümden oluşur: Ren Altını, Valkiri, Siegfried ve Tanrıların Günbatımı. Konusu, tanrıların düzenini yıkan bir sihirli yüzüğün öyküsüdür.
Parsifal. Bestecisi Wagner. Bu yapıt bestecinin son operasıdır ve Kutsal Kâse’nin öyküsü anlatılır.
Yarasa. Bestecisi Johann Strauss (1825-99). Hafif ve eğlenceli bir operadır. Yarasa , gece hayatını seven ve güzel kızlarla birlikte olmaktan zevk duyan genç bir adamdır.
Güllü Şövalye. Bestecisi Richa rd Strauss (1864-1949). Bu opera 18. yüzyılda Viyana’da sahnelenmiştir. Bir prensesin kendisine ilgi duyan genç bir erkeğe olan bağlılığını anlatır.
İtalyan Operaları
Sevil Berberi. Bestecisi Gioacchino Rossini (1792-1868). Beaumarchais’nin bir oyunu üzerine kurulan bu komik opera üç haftadan daha kısa bir sürede yazılmıştır. Rosina ile Almaviva Kontu’nun evlenmeleri için aracılık eden Figaro adındaki bir be rb e rin öyküsüdür. Öykünün daha sonraki bölümü Mozart’ın Figaro’nun Düğünü adlı operasında anlatılmıştır.
Rigoletto. Bestecisi Giuseppe Verdi (1813-1901). Victor Hugo’nun bir öyküsü üzerine kurulmuş, trajik bir operadır. Bir dükün yanındaki soytarının yaşamını anlatır. Soytarının kızı düke âşık olur ve bu uğurda canını verir.
II Trovatore. Bestecisi Verdi. Çingeneler’ce kaçırılan soylu bir çocuğun öyküsüdür.
La Traviata. Bestecisi Verdi. Sevdiği erkeğin meslek yaşamının yıkıma uğramaması için aşkından vazgeçen bir kadının öyküsüdür.
Aida. Bestecisi Verdi. Bu operanın öyküsü daha önce maddede anlatılmıştır.
Otello ve Falstaff. Bestecisi Verdi. Bu iki yapıt Verdi’nin en güzel operaları olarak kabul edilir. İngiliz yazar ve şair Shakespeare’in Othello ve Windsor'ın Şen Kadınları adlı oyunları üzerine kurulmuştur.
La Boheme. Bestecisi Giacomo Puccini (1858-1924). Paris’te yaşayan yoksul ressamların öyküsüdür.
Tosca Bestecisi Puccini. Bu trajik opera , bir opera şarkıcısı olan Tosça ile sevdiği ressam Cavaradossi ve onu kıskanan kötü yürekli polis şefi Scarpia’nın öyküsüdür.
Madam Butterfly. Bestecisi Puccini. Pinkerton adlı Amerikalı bir deniz subayı tarafından terk edilen Japon kızı Madame Butterfly’ın hüzünlü öyküsüdür.
Palyaço. Bestecisi Ruggiero Leoncavallo (1858-1919). Bir grup gezginci oyuncunun öyküsüdür.
Cavalleria Rusticana. Bestecisi Pietro Mascagni (1863-1945). Bu kısa opera Sicilya’da geçen bir aşk öyküsüdür. Genellikle Palyaço ile birlikte sahnelenir.
Fransız Operaları
Faust. Bestecisi Charles Gounod (1818-93). Librettosu Johann Wolfgang von Goethe’nin oyunu üzerine kurulmuştur. Şeytanla pazarlık eden Doktor Faustus’un öyküsüdür.
Carmen. Bestecisi Georges Bizet (1838-75). Carmen adlı yaşam dolu genç bir İspanyol Çingene’sinin öyküsüdür.
Hoffman’ın Masalları. Bestecisi Ja cques Offenbach (1819-80). Alman yazar E.T.A. Hoffmann’ın (1776-1821) üç öyküsü üzerine kurulan bu yapıt, çok sayıda komik opera yazan Offenbach’ın tek dramatik operasıdır.
Pelleas ve Melisande. Bestecisi Claude Debussy (1862-1918). Aşk ve kader üzerine kurulan bu opera son derece şiirsel ve büyüleyici müziğiyle tanınır.
İngiliz Operaları
Dido ve Aeneas. Bestecisi Hen ry Purcell (1659-95). Latin şairi Virjil’in (Vergilius) bir öyküsü üzerine kurulan bu yapıt, İngiliz operasının en güzel ö rneklerinden biridir.
Dilenci Operası. Beste Joh n Pepusch (1667-1752), libretto John Gay (1685-1732) tarafından yazılmıştır. Dönemin sevilen şarkılarından oluşan bir baladlı opera örneğidir. Hırsızları ve eşkıyaları konu alan bu yapıt dönemin önemli kişilerini alaya almak amacıyla yazılmıştır.
Mikado ya da Titipu Kenti. İngiliz oyun yazarı William Schwenk Gilbert (1836-1911) ile besteci Arthur Seymour Sullivan’ın (1842-1900) birlikte yazdığı bir komik opera örneğidir. Dönemin olaylarını ve kişilerini alaya alır.
Peter Grimes. Bestecisi Benjamin Britten (1913-76). İngiliz operalarının en ünlülerinden biridir. George Crabbe’in (1754-1832) bir şiirinden esinlenerek yazılmış olan bu yapıt, Suffolk’ta bir balıkçı kasabasında geçen yaşamı anlatır.
Billy Budd. Bestecisi Britten. ABD’li yazar Herman Melville’in (1819-91) romanından esinlenerek yazılan bu yapıt genç bir denizcinin başından geçenleri anlatır.
Yürek Burgusu. Bestecisi Britten. ABD’li yazar Henry James’in (1834-1916) aynı adlı uzun öyküsünden esinlenerek yazılmış bir ciddi opera örneğidir.
Rus Operaları
Boris Godunov. Bestecisi Modest Mussorgski (1839-81). Aleksandr Puşkin’in (1799-1837) bir oyunu üzerine kurulmuştur. 1598’de çar olan bir Rus soylusunun öyküsüdür.
Prens İgor. Bestecisi Aleksandr Borodin (1833-87). Puşkin’in bir öyküsü üzerine yazılan bu opera “Poloveç Dansları”yla ünlüdür.
Altın Horoz. Bestecisi Nikolay Rimski-Korsakov (1844-1908). Puşkin’in bir masalı üzerine yazılmıştır. Bir kral ile onu tehlikelere karşı uyaran altın bir horozu konu alır.
