Takım Tezgahları
Katı malzemelerin işlenmesinde ve biçimlendirilmesinde kullanılan makinelere takım tezgâhı denir. Bu tezgâhlar genellikle elektrik motoruyla çalıştırılır; çünkü elektrik motorunun denetimi kolaydır, oldukça az yer kaplar ve duman çıkarmaz. Tezgâhların kesici, delici ya da aşındırıcı öğesine takım denir; bu makinelerin takım tezgâhı olarak adlandırılmasının nedeni budur.
Ağaç ya da metal kütüklerinin kesilmesinde kullanılan testere tezgâhı’nın takımı, çevresinde dişler bulunan ince bir metal teker (dairesel testere) ya da bir kenarına dişler açılmış ince bir metal şerit (şerit testere) olabilir. Dairesel testere tezgâhları daha çok ağaç tomruklarının kesilmesinde kullanılır. Şerit testere tezgâhlarındaki kesici şeride lama denir. Genellikle iki ucu birleştirilerek sonsuz bir halka haline getirilen lama, tezgâhın motoruna bağlı iki döner teker tarafından hareket ettirilir. Bazı şerit testere tezgâhlarının laması ise demir testeresine benzer ve motor yardımıyla ileri geri hareket ettirilir.
Delme tezgâhları’nın takımı, dönerek malzemeye işleyen matkaplardır; bu makinelere matkap tezgâhı da denir. Matkaplar, ucu sivri, üzerine sarmal oluklar açılmış metal millerdir. Matkabın deliğin açıldığı parçaya girdikçe kesip attığı malzemeye “talaş” denir. Talaş, matkabın oluklarından yukarıya doğru, parçanın dışına çıkar. El matkaplarında makine parçaya doğru elle bastırılır. Büyük tezgâhlarda ise bu işlem vidalı kolların yardımıyla ya da otomatik olarak gerçekleştirilir. Bir seferde birden çok delik açan çok matkaplı tezgâhlar da vardır.
Daha büyük deliklerin açılmasında kullanılan makinelere ise broşlama tezgâhı denir. Ama bunun için, önce parçada matkapla küçük bir delik açılır ya da, parça dökülerek hazırlanmışsa, döküm sırasında bu tür bir delik bırakılır. Daha sonra bu delik broşlama tezgâhının broş ya da tığ denen takımıyla büyütülür. Broş, bir kenarına dişler açılmış metal bir çubuk biçimindedir ve deliğin içinde gidip gelerek talaş kaldırır, deliğin çapını büyütür; deliğin derinliğinde herhangi bir değişiklik söz konusu değildir. Eğer delik çok hassas bir biçimde işlenecekse, bu kez rayba denen, matkaba benzer bir takım kullanılır. Hassas delik işleme tezgâhı da denen bu makinelerde genellikle takım sabit tutulur ve iş parçası bir tablanın üzerinde çok hassas biçimde ileri geri ya da sağa sola doğru hareket ettirilir. Çok büyük çaplı deliklerin açıldığı broşlama tezgâhlarında ise, iş parçası döner bir tablaya bağlanır, tabla dönerek parçayı sabit takıma bastırır.
Torna tezgâhı, cıvata ya da merdane gibi silindir biçimli parçaların yapımında kullanılır. Torna tezgâhıyla biçimlendirme sırasında, tezgâhın “kalem” denen kesici takımı sabit tutulur, iş parçası ise döndürülerek kaleme yaklaştırılır. Otomatik torna tezgâhlarında kalemin parçaya ne oranda işleyeceği önceden ayarlanır ve tezgâh bundan sonrasını kendi başına yapar. Torna tezgâhları delik açma, delik işleme ve perdahlama (yüzeyin düzgünleştirilmesi) işlemlerinde de kullanılır.
Freze tezgâhının çalışma ilkesi tornadakinin tam tersidir. Yani bu kez iş parçası sabittir ve tezgâhın “çakı” denen kesici takımı dönerek parçanın üzerine yaklaşır ve talaş kaldırır. Freze çakısı, çevresine dişler açılmış silindir ya da teker biçimli bir kesicidir. Çakı tezgâh tablası boyunca hareket eder ve her geçişinde (buna “paso” denir) sınırlı bir miktarda talaş kaldırır. Bu yüzden istenen düzey elde edilene kadar iş parçasının bağlı olduğu tabla her pasodan sonra bir miktar yükseltilir ve çakının parçaya işlemesi sağlanır.
Planya ve vargel tezgâhlarının torna ve frezeden başlıca farkı, bu makinelerde herhangi bir dönme hareketinin bulunmaması, hareketlerin doğrusal bir hat üzerinde ileri geri yapılmasıdır. Planyada kesici takım sabittir, iş parçası takımın altından ileri geri geçirilir ve her pasodan sonra takım bir miktar indirilerek parçaya işlemesi sağlanır. Vargelde ise iş parçası sabittir ve kesici takım parçanın üzerinden geçirilir. Takımın her geçişinden sonra, iş parçasının bağlı olduğu tabla bir miktar yükseltilerek takımın parçaya işlemesi ve bir kat daha talaş kaldırması sağlanır. Vargellerde genellikle daha büyük ve uzun parçalar işlenir. Ayrıca, takımın aşağı yukarı hareket ettiği dikey planyalama tezgâhları da vardır.
Taşlama tezgâhları çok önemli makinelerdir. Bu tür tezgâhlarda kesici takım yerine, yapay bir aşındırıcıdan yapılmış, büyük hızla dönen bir taş bulunur. Taşlama tezgâhları çok düzgün yüzeyler elde etmeye ve parçaya istenen boyutları kazandırmaya yarar. Bu tezgâhların pek çok türü vardır. Yüzey taşlama tezgâhı, bir freze tezgâhı gibi çalışır ve düzgün yüzeyler elde etmeye yarar. Silindirik taşlama tezgâhı, merdane ya da teker biçimli parçalara ya da yuvarlak deliklere gerekli ölçüleri kazandırmada kullanılabilir. Bazı taşlama tezgâhlarında, demir ya da çelikten yapılmış iş parçalan mıknatıslı bir tablanın yardımıyla tutulabilir. Çarkların çevresine diş ve millere yiv açmakta kullanılan taşlama tezgâhlan da vardır.
Takım tezgâhlarındaki kesici takımların özel niteliklere sahip olması gerekir. Makinenin bütün kuvveti, takım ile iş parçası arasındaki değme noktasında toplanır. Bu yüzden takımın kesici ağzının yalnızca keskin olması ve keskinliğini koruması yetmez; takımın son derece sağlam olması da gerekir. Ayrıca takımlar sahip oldukları bu özellikleri yüksek sıcaklıklarda da koruyabilmelidir. (Takımın ve parçanın aşırı ısınmasını önleyebilmek için bazen soğutma sıvısı kullanılır.) Pek büyük olmayan tezgâhların takınılan, özel takım çeliği denen malzemelerden yapılır ve bunlar gerektiğinde tekrar bilenerek keskinleştirilebilir. Ama tezgâhların çoğunda, hemen hemen bir elmas kadar sert olan bir karbürden, çoğunlukla da tungsten karbürden yapılmış takımlar kullanılır. Günümüzde sanayide uygulanan kesme işlemlerinde lazer kullanımı da yaygınlaşmaktadır.
Takım tezgâhlan özdeş parçaların sanayide seri halde üretilmesini olanaklı kılmıştır. Modern takım tezgâhlarıyla en karmaşık biçimli parçalar bile fazlaca bir el becerisine gerek kalmadan kolayca üretilebilmektedir; bu tezgâhlar ürettikleri parçayı aynı zamanda inceleyerek denetleyebilmekte ve bozuk olanları ayırabilmektedir.
