Birleşmiş Milletler
Birleşmiş Milletler, Uluslararası barış ve güvenliği sağlamak amacıyla, İkinci Dünya Savaşı sonunda kurulmuş uluslararası örgüt. Birleşmiş Milletler (ya da tam adıyla Birleşmiş Milletler Örgütü; kısaltması BM), uygulamada Birinci Dünya Savaşı nın sonunda kurulan Milletler Cemiyeti'nin yerini almıştır.
BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİN KURULUŞU VE AMACI
Birleşmiş Milletler resmî olarak, 24 Ekim 1945'te, 51 kurucu üyenin, kuruluş sözleşmesini onaylamasıyla kurulmuştur. Temel amaçları, gelecek kuşakları savaş tehlikesinden korumak, ülkeler arasında iyi ilişkiler kurmak, uluslararası ekonomik, toplumsal, kültürel ve insani sorunların çözümünde işbirliği yapmak, insan hakları ve temel özgürlüklere saygı gösterilmesini sağlamaktır.
Bu amaçları yerine getirebilmesi için BM'in altı ana organı (Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Vesayet Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Uluslararası Adalet Divanı, Genel Sekreterlik) vardır. Ayrıca, uluslararası özel sorunlarla ilgilenmekle görevli, çeşitli konularda uzmanlaşmış yardımcı organları vardır. Güvenlik Konseyi, uluslararası barış ve güvenlikten sorumlu ana organdır. Beş sürekli üyesi (ABD, Rusya, İngiltere, Fransa ve Çin) ve Genel Kurul tarafından iki yılda bir seçilen 10 sürekli olmayan üyesi vardır. BM'nin ikinci önemli organı Genel Kurul, bütün üyelerin oluşturduğu tartışma ve karar organıdır.
Ekonomik ve Sosyal Konsey, uluslararası anlaşmazlıkların birçoğunun yoksulluk ve sefalet kökenli olduğu ve BM'in dünya genelinde yaşama düzeyi yükseltmek ve ekonomik koşulları geliştirmek için elinden gelen çabayı göstermesi gerektiği düşüncesiyle oluşturulmuştur. Vesayet Konseyi, vesayet rejimini uygulamak göreviyle oluşturulmuş, sömürgeciliğin ortadan kalkmasıyla, işlevi (azalmıştır. Adalet Divanı, BM kurucularının uluslararası yasalar bulunmamasını savaşın başlıca nedenlerinden biri saymalarından ötürü, devletlerarası uyuşmazlıklara bakması için kurulmuştur. BM kurucuları, barışı sürdürmenin herhangi bir ülkeye değil, bütünüyle BM örgütüne bağlı olarak kalacak çekirdek bir grup gerektirdiğine inanmışlar ve bu tür bir uluslararası kamu hizmeti oluşturmak amacıyla, BM'in altıncı organı olan ve başkanlığını Genel Sekreter'in yaptığı Genel Sekreterliği kurmuşlardır.
BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİN YAPISI VE YETKİLERİ
Güvenlik Konseyi: Örgütün barış ve güvenlığin sağlanmasında yetkili en önemli organı olan Güvenlik Konseyi, başlangıçta 11 üyeyken, günümüzde 15 üyesi vardır. Çin, Fransa, Rusya, İngiltere ve ABD'nın oluşturduğu sürekli üyelerinin ve bu üyeler dışındaki 10 üye ülkenin her birinin birer oy hakları vardır. Kararların alınması için 15 üyeden en az 9'unun olumlu oy vermeleri gerekir. Önemli kârarlardâ sürekli üyelerden hiç birinin red oyu (veto) kullanmaması ve en az 9 üyenin olumlu oy kullanması gereklidir. Sürekli üyelerden biri, bir kararın alınmasına katılmamakla birlikte, alınmasını engellemek istemiyorsa, çekimser kalabilir. Çekimserlik, veto olarak değerlendirilmez.
İlke olarak, Birleşmiş Milletler Örgütü üyesi ülkelerin tümü, Güvenlik Konseyi'nin kararlarına uymak zorundadırlar. BM'nin öbür organları, üye devletlere ancak "tavsiye"lerde bulunabilirler, Konsey kendisine tanınan ayrıcalığa dayanarak, tek başına, ülkeleri kurallara uymaya zorlayabilir: Bir anlaşmazlığın sıcak savaşa yol açması durumunda, ateşkes ilanı, ambargo uygulama, askerî müdahale kararı alabilir. Bazen, gerginliği azaltmak amacıyla, sorunlu bölgelere BM gözlemcileri ya da BM "barış gücü" gönderir.
BM üyesi olmayan ya da BM üyesi olan, ama Güvenlik Konseyi üyesi olmayan herhangi bir ülke, Güvenlik Konseyi'nin kararıyla, Genel Kurul oturumlarına oy hakkı olmaksızın katılabilir.
Genel Kurul: Genel Kurul, BM'e üye bütün ülkelerden oluşur. Her üyenin 1 oy hakkı vardır. Genel Kurul BM'nin bütün sorunlarını tartışır ve "tavsiye" nitelikli kararlar alır. Hiç bir devlet üstünde zorlayıcı gücü yoktur; ama "tavsiyeleri" dünya kamuoyunun düşüncesini yansıttığı için, manevi baskı öğesidir.
Barış ve güvenlik, yeni üyelerin kabulü ya da herhangi bir üyenin örgütten uzaklaştırılması, çıkarılması ve bütçe sorunları gibi önemli konularda, üçte ikilik çoğunluk gereklidir. Öbür konularla ilgili kararlarda basit çoğunluk yeterlidir. Düzenli oturumlar her yıl eylül ayının üçüncü salı günü başlar ve genellikle aralık ayı ortasına kadar sürer.
Ekonomik ve Sosyal Konsey: Ekonomik ve Sosyal Konsey, Genel Kurul'un yönetimi altında, ekonomik gelişme, dünya ticareti, doğal kaynaklar, insan hakları, nüfus, toplumsal refah, bilim ve teknoloji, vb. birçok ekonomik ve toplumsal sorunla ilgili çalışmalarda Genel Kurul'a yardımcı olur. 54 üyesinin üçte-biri her yıl Genel Kurul tarafından üç yıl için seçilir. Oylamalar basit çoğunluk sistemiyle yapılır.
Vesayet Konseyi: Vesayet Konseyi, daha önce Milletler Meclisi yönetimi altında bulunan bağımsız olmayan bölgelerle, İkinci Dünya Savaşı'nda yenik düşen devletlerden alınan topraklarla ilgilenmek için kurulmuştur.
Geçici olarak bazı bölgeleri yöneten ülkelerin, bölge yönetmeyen ve Güvenlik Konseyi sürekli üyesi olan ülkelerjn ve yönetenler ile yönetmeyenler arasındaki eşitliği sağlayacak sayıda öbür ülkelerin temsilcilerinden oluşur. Kurulmasından bu yana sömürgecilik ortadan kalktığı için işlevi çok azalmıştır.tur.
Geçici olarak bazı bölgeleri yöneten ülkelerin, bölge yönetmeyen ve Güvenlik Konseyi sürekli üyesi olan ülkelerjn ve yönetenler ile yönetmeyenler arasındaki eşitliği sağlayacak sayıda öbür ülkelerin temsilcilerinden oluşur. Kurulmasından bu yana sömürgecilik ortadan kalktığı için işlevi çok azalmıştır.
Uluslararası Adalet Divanı: Uluslararası Adalet Divanı, Genel Kurul ve Güvenlik Konseyi tarafından 9 yıl için seçilen (üçte biri her yıl yenilenir) 15 yargıçtan oluşur. Bir ülkeden yalnızca 1 yargıç Divan'a seçilebilir. BM'nin Çin dışındaki sürekli üyeleri, uygulamada Divan'da hep 1 üye bulundururlar. Uluslararası Adalet Divanı'na, devletler arasındaki uyuşmazlıklara bakma yetkisini kabul eden her ülke başvurabilir.
Genel Sekreterlik: BM'in ilk Genel Sekreter'i 1953'e kadar hizmet veren Norveç'li Trygve Lie'dir. 1953'ten 1961'de Afrika'da bir uçak kazasında ölünceye kadar İsveçli Dag Hammarskjöld, ondan sonra da Burmalı U Thant Genel sekreterlik görevini üstlenmişlerdir. AvusturyalI Kurt Waldheim Ocak 1972-Aralık 1981 tarihleri, Perulu Javier Pérez de Cuellar da 1982-1992 arasında genel sekreterlik yapmışlar. Ocak 1992'de BM Genel sekreterliğine Mısırlı Butros Gali getirilmiştir.
Uluslararası personelden oluşan Genel Sekreterlik, BM'in günlük işlerini yürütür. Her görevli, hiç bir dış etki altında kalmayacağı yolunda yemin ettikten sonra, göreve başlar. BM anlaşması gereği, her üye ülke Genel Sekreterlik'in çalışmasını hiçbir biçimde etkilemeyeceğine söz vermiştir; ama uygulamada buna uyulmamaktadır.
Genel sekreterin ve personelin görevleri arasında uluslararası anlaşmazlıkların çözümünde arabuluculuk yapmak, barışı sağlayıcı etkinlikleri yönlendirmek, dünyadaki ekonomik eğilimlerle ve sorunlarla ilgili araştırmalar yapmak, insan haklarıyla ve doğal kaynaklarla ilgili çalışmalar yapmak, uluslararası konferanslar düzenlemek, istatistikler yapmak, konuşmaları ve belgeleri çevirip, yayınlamak, dünya basınınına BM'yle ilgili açıklamalarda bulunmak, vb. sayılabilir.
Uzmanlık kuruluşları: BM'e bağlı uzmanlık kuruluşları kabaca iki grupta toplanabilir. Birinci grubun temel amacı uluslararası haberleşmeyi sağlamak ve geliştirmektir ve Uluslararası Posta Birliği (UPU), Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (İCAO), Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (İTU) ve Uluslararası Denizcilik Örgütü'nü (İMCO) içerir. İkinci grup "refah" kurumlan diye adlandırılabilir, çünkü her birinin ayrı ayrı amacı dünyada ekonomik, toplumsal ve kültürel koşulları geliştirmek, böylece barış zemini hazırlamaktır. En eskisi Uluslararası Çalışma Örgütü (İLO) olan grupun öbür kuruluşları Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNİCEF), Dünya Bankası, Uluslararası Gelişme Örgütü (ÍDA), Uluslararası Finans Kurtuluşu (İFC), Uluslararası Para Fonu (İMF), Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (İAEA), Gümrük Tarife ve Ticaret Birliğ (GATT) ve Birleşmiş Milletler Göçmenler Yüksek Komisyonu'dur (UNHCR).
1945'ten sonraki gelişmeler: 51 üyesinin bulunduğu 1945'ten bu yana BM'de birçok değişiklik olmuştur. Günümüzde üye sayısı üç kat artmıştır ve Afrika, Asya, Latin Amerika temsilcileri önemli rol oynamaktadır. Örgütün etkinliklerini 45 yıllık soğuk savaş boyunca yavaşlatan olumsuz etkenler, 1989'dan başlayarak Doğu Avrupa ülkeleri ve eski SSCB'de gerçekleşen köklü değişiklikler sonucunda azalmıştır. ABD ve SSCB arasındaki soğuk savaş, BM üstünde ciddi baskılar yaratmış ve büyük devletlerin veto hakkına sığınan üye ülkeler, sürekli rekabet halinde iki gruba ayrılmışlar, bu yüzden ülkeler arası sorunlar saldırganlığa dönüştüğünde, askerî müdahale olanağı kısıtlanmıştır. Kore Savaşı'nda "BM gü-cü"nün (büyük ölçüde ABD birliklerinden oluşuyordu) Kore'ye müdahalesi kararı, Sovyetler Birliği'nin boykotuna karşın alınmıştır.
Daha sonra da BM'nin çeşitli bölgelere askerîmüdahaleleri olmuş, 1991'de Körfez Savaşı'nda, Irak'a karşı yapılan harekât, BM üyesi bütün ülkeler tarafından onaylanmıştır.
Askerî müdahalelerin yanı sıra, BM silahsızlanma alanında da birçok uluslararası antlaşmanın imzalanmasında etkili olmuştur. Bunların en önemlileri uzayı silahsızlandırma antlaşması (1967), nükleer silahların yaygınlaşmasını önleme (1968) ve nükleer silahların okyanuslara yerleştirilmesini önleme (1971) antlaşmaları, biyokimyasal savaşın yasaklanması( 1976)antlaşma-sıdır. Bu antlaşma, bütün kimyasal silahlardan arınma antlaşmasıyla 1992'de tamamlanmıştır.
BM, 1970 yıllarında, dünyanın en kritik askerî olmayan sorunlarını çözmek için girişimlerde bulunmuş, dünyanın karşı karşıya olduğu büyük sorunları belirlemek amacıyla, bir dizi dünya konferansı düzenlemiştir. Bunların birincisi, 1972'de Stockholm'da yapılan dünya konferansıdır. 1974'te deniz hukuku, dünya nüfusu ve dünyada beslenme sorunuyla ilgili konferanslar düzenlenmiş, bütün bu konferanslarda, dünya genelindeki zorluklara karşı aynı boyutta önlemler alınması gerektiği vurgulanmıştır. BM'nin bu "dünya sorunlarını yönetme" eğilimi, 1990 yıllarına doğru kadın hakları, insan hakları, sağlıklı kentleşme, toprak aşınması, çevre, nüfus patlaması, deniz hukuku konularında artmıştır.
Yakın döneme kadar, BM özellikle ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki sürtüşmelerden ötürü, siyasal sorunlar karşısında çaresiz kalmış, ama Doğu-Batı gerginliğinin azalması ve 1980 yıllarının sonunda ABD ile eski SSCB arasındaki ilişkilerin yumuşaması, BM'nin etkinliğini artırmıştır. 1987'de Güvenlik Konseyi'nin İran-lrak savaşının durdurulması için verdiği karar, 13 ay sonra bir ateşkesle sonuçlanmış, 1988'de BM'nin Kamboçya, Angola ve Batı Sahra'da 10 000 kişilik barış gücüyle giriştiği arabuluculuk hareketi, o yılın Nobel Barış Ödülü'yle ödüllendirilmiştir. Ertesi yıl Afganistan'daki Sovyet birliklerinin çekilmesi istenmiş, 1990'da BM, Nikaragua'daki serbest seçimlerin gözlemcisi görevini üstlenerek, ülkedeki iç savaşın sona ermesini sağlamıştır. Ama BM'nin uluslararası sorunlarda etkinliğinin artışını gösteren en çarpıcı örnek, üyelerinin 1990'da Irak'ın Kuveyt'i işgaline karşı takındığı toplu tavırdır. Bu arada BM, Haziran 1992'de Rio de Janeiro'da çevre konusunda bir dünya zirvesi düzenlemiş, aynı yılın temmuz ayında, Güvenlik Konseyi, 500 BM barış gözcüsünü, savaştan zarar gören Somali'ye insani yardımın ulaşmasını sağlamakla görevlendirmiş, Aralık 1992'de de Somali'ye Türk birliğinin de katıldığı bir barış gücü gönderilmiştir.