Çiçek

• Okunma : 282

Tohumlu bitkilerin üreme organı olan çiçeğin görevi, aynı bitkinin bütün özelliklerini taşıyan yeni bitkilerin gelişeceği tohumları üretmektir. Bu nedenle, çiçekleri incelerken organın bu temel görevini hiçbir zaman unutmamak gerekir. Nitekim bazı bitkilerin, örneğin atatürkçiçeğinin çiçek sandığımız bölümleri bu anlamda gerçek birer çiçek değildir; ortada kümelenmiş küçük sarı çiçekleri çevreleyen parlak kırmızı renkli özel yapraklardır. Bürgü ya da brakte denen ve ilk bakışta çiçeği andıran bu biçim değiştirmiş yapraklara daha başka birçok bitkide rastlanır.

    Bir botanikçi gözüyle çiçek, tohum üretimiyle ilgili bütün organları içeren karmaşık bir yapıdır; dolayısıyla yalnızca tohumlu bitkilerin çiçeği vardır. Nitekim bitkiler âlemi de kabaca çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olarak iki büyük gruba ayrılır. Açıktohumlu bitkilerin çiçeği çok belirgin olmadığından ve bildiğimiz çiçeklere pek benzemediğinden, çiçekli bitkiler dendiğinde daha çok kapalıtohumlular anlaşılır. Yaprakyosunları, ciğeryosunları, kibritotları, atkuyrukları ve eğreltiotları ise çiçeksiz bitkilerdir.

    Çiçek dendiğinde hemen herkesin aklına kırlarda, çayırlarda, ormanlarda kendiliğinden yetişen alımlı kır çiçekleri ya da insan eliyle yetiştirilen gösterişli bahçe ve saksı çiçekleri gelir. Oysa “çiçek” terimi yalnızca iri ve renkli taçyaprakları, güzel kokularıyla tanıdığımız süs çiçeklerini kapsamaz; ilk bakışta çiçeksizmiş gibi gözüken pek çok bitkinin de çiçekleri vardır. Örneğin çayırları kaplayan yeşil otların çoğu ve tarlalarda yetiştirilen buğday, arpa gibi tahıllar da çiçekli bitkilerdir. Hepsininki badem, kayısı, kiraz gibi meyve ağaçlarınınki kadar alımlı olmamakla birlikte, bütün öbür ağaç ve çalılar da çiçek açar. Meşe ağacının pek göze çarpmayan küçük, yeşil tırtılları ya da akçaağaçlann minicik sarımsı salkımları birer çiçektir ve hepsinin görevi tohum üreterek bitkinin soyunu sürdürmesini sağlamaktır.

Bir Çiçeğin Bölümleri

Çiçeklerin çoğu dıştan içe doğru sırasıyla çanak, taç, erkekorganlar ve dişiorganlar denen dört temel bölümden oluşur. Ama bazı çiçeklerde taç bölümü yoktur; bazılarında da, örneğin lalede taç ve çanak bölümleri ayırt edilemeyecek kadar biribirine benzer. Ayrıca çiçeklerin bazısında erkekorganlar, bazısında dişiorgan bulunmaz. Kısacası çiçekler yapı olarak birbirinden çok farklıdır. Gene de düğünçiçeği ve yüksükotu gibi tipik bir çiçekte bu dört bölüm açıkça görülebilir.

    En dışta, çanakyapraklann birleşmesiyle oluşan ve gerçekten bir çanağı andıran çanak bölümü bulunur. Çanakyapraklar genellikle yeşil renklidir ve çiçek henüz tomurcuk durumundayken içte katlanmış halde bulunan taçyapraklarm çevresini sararak koruyucu bir örtü oluşturur. Çanakyapraklar yüksükotunda olduğu gibi birleşerek kaynaşmış ya da düğünçiçeğindeki gibi ayrı ayn olabilir.

    Çanağın içinde taçyapraklarm oluşturduğu taç bölümü yer alır. Taçyapraklar da düğünçiçeğinde olduğu gibi birbirinden ayn, domates çiçeğindeki gibi yarı yanya birleşmiş ya da petunyanın huni biçimindeki çiçeklerinde olduğu gibi tümüyle birleşmiş olabilir. Bazı çiçeklerde taçyapraklarm sayısı yalnızca dört ya da beş tane, bazılarında çok fazladır. Bir çiçeğin bütün taçyaprakları aynı biçimde olabileceği gibi, bazen de birkaçı birleşerek bezelye çiçeklerinde, aslanağzmda ve orkidelerde görülen “kanat”, “dudak” ya da “kelebek” gibi özel biçimler alabilir.

    Taçyapraklar genellikle bir çiçeğin en göze çarpan, en renkli bölümüdür ve birçok kişi çiçekleri taçyapraklarmm sayısına, biçimine ve rengine bakarak tanır. Oysa bazen bu görünüm yanıltıcı olabilir; örneğin nergislerin dıştaki sarı renkli “taçyaprakları” aslında iyice irileşmiş, renkli çanakyapraklardır.

    Tacın içinde sayıları iki ile birkaç yüz arasında değişebilen erkekorganlar dizilidir. Çiçektozlarını üreten bu organlar ipçik ya da telcik denen ince bir sap ile bu sapın tepesindeki bir başçıktan, yani çiçektozu kesesinden oluşur.

    Çiçeğin en ortasında meyveyapraklarmdan (karpellerden) oluşmuş tek ya da birkaç tane dişiorgan bulunur. Her dişiorganm en üst bölümünde bir tepecik, bunun altında tepeciği taşıyan bir boyuncuk ve en dipte tohumtaslaklarını barındıran şişkince bir yumurtalık vardır. Erkekorganlardan gelen çiçektozları, yüzeyi yapışkan bir sıvıyla kaplı olan tepeciğe konar, sonra boyuncuk kanalıyla dipteki yumurtalığa ulaşır. Bu yapışkan sıvının çok önemli bir işlevi vardır; çünkü çiçektozları boyuncuğun altındaki yumurtalığa ulaşmadıkça buradaki tohumtaslaklarmı dölleyemez. Ancak bu dişi ve erkek üreme hücreleri birleştiğinde tohumtaslağı tohuma dönüşür; bu tohum toprağa düşerek çimlendiğinde de bitkinin küçük bir kopyası olan yeni bir bitki gelişebilir.

    Çiçektozlarının erkekorgandan dişiorgana taşınmasına tozlaşma denir. Çiçektozları rüzgârla, böceklerle, kuşlarla ya da başka hayvanlarla, hatta bazı su bitkilerinde suyun akıntısına kapılarak bir çiçekten öbürüne taşınır.

Tohum Nasıl Oluşur

Çiçektozları tepeciğin üstüne konduktan sonra büyümeye başlar ve her çiçektozu taneciği, yani erkek üreme hücresi kök gibi ince bir borucuk geliştirerek dişiorganm boyuncuğundan yumurtalığa doğru uzatır. Bu borucuklardan her birinin içinde iki tane çekirdek vardır. Borucuk uzayarak yumurtalığa ulaştığında kopar ve içindeki hücre çekirdekleri serbest kalır. Böylece çekirdeklerden biri yumurtalıktaki bir tohumtaslağmın yumurta hücresiyle birleşerek tohumu, öbür çekirdek de aynı tohumtaslağmdaki başka bir hücreyle birleşerek tohumun çimlenmesi için gerekli besin deposunu oluşturur. Bu olaya döllenme denir. Demek ki, erkek ve dişi eşey hücrelerinin birleşmesiyle oluşan her tohumda bir bitki embriyonu ve gelişecek yeni bitkinin kök salıncaya kadar beslenmesine yetecek ölçüde besin deposu vardır. Bu tohumun üstü fasulye tanesinde olduğu gibi ince bir zarla ya da kiraz çekirdeğinde olduğu gibi odunsu ve sert bir kabukla örtülüdür.

    Tozlaşma konusunda unutulmaması gereken en önemli nokta, her bitkinin yalı\ız kendi türünden bir bitkiyi dölleyebileceğidir. Eğer bir bitkinin çiçektozları başka türden bir bitkinin tepeciğine konarsa yumurtalığa ulaşmak üzere bir borucuk uzatmaz; sonuçta döllenme olmadığından tohum gelişmez. Örneğin buğdayın çiçektozları bir elma ağacının çiçeklerine taşınırsa ağaç elma vermez.

    Tohumlar gelişirken, bunları barındıran yumurtalık da değişime uğrayarak bir meyveye dönüşür. Meyve çok çeşitli yöntemlerle tohumların daha uzak bir alana yayılmasını sağlar; böylece bütün tohumlar anaç bitkinin dibine düşerek onun besinini bölüşmemiş olur.

Çiçeklerin Sınıflandırılması

Botanikçiler çiçekli bitkileri çiçeklerinin özelliklerine göre sınıflandırırlar. Birçenekliler ve ikiçenekliler adıyla anılan iki temel grup arasındaki farklılıklar TOHUM başlığı altında anlatılmıştır. Aynı türden birçok bitki çok değişik koşullar altında gelişmesini sürdürürse hepsinin gövde ve yaprakları değişik biçimler alabilir; ama çiçeklerindeki temel bölümlerin düzenleniş biçimi hep aynı kalır.

    Bitkilerin sınıflandırılarak familya, cins ve türlere ayrılmasında çiçeğin yapısı, yani çeşitli bölümlerinin nasıl bir düzen içinde yerleştiği çok önemlidir. Oysa çiçeğin rengi ve büyüklüğü iklime, toprağın bileşimine ve öbür çevre koşullarına bağlı olarak değişebildiği için sınıflandırmada fazla önem taşımaz. Bu yüzden bitkilerin sınıflandırılmasında botanikçilere yardımcı olan en önemli ayrıntılar çanakyaprakların, taçyapraklarm, erkekorganların ve dişiorganların sayısı ile düzenleniş biçimidir.

    Çiçeklerin çiçek sapı üzerindeki konumu da sınıflandırma açısından önemli özelliklerden biridir; çünkü çiçeklerin yerleşme biçimi hemen her bitkide değişir. Örneğin menekşe ve nergiste her sapın ucunda tek bir çiçek açar. Oysa elma ağacı ve hüsnüyusuf gibi bazı bitkilerde çiçekler sapların tepesinde kümeler halinde bulunur. “Çiçekdurumu” denen bu kümelenmenin değişik biçimleri vardır. Örneğin yüksükotu ve aslanağzı gibi bazı bitkilerin çiçekleri kısa birer sapla ana eksene bağlanarak salkımlar oluşturur. Buğdayda ana eksene sapsız bağlanan çiçekler başak denen sık bir salkım biçimindedir. Maydanoz gibi bazı bitkilerde ise çiçekler sapın tepesinde şemsiye biçiminde kümelenir.

    Çok sayıda küçük çiçeğin bir araya gelerek çiçek başı ya da kömeç denen özel bir yapı oluşturduğu papatya, yıldızpatı, kasımpatı, ayçiçeği, devedikeni, hindiba gibi bitkiler bileşikgiller (Compositae) familyasında toplanmıştır. Bu bitkilerde tek bir çiçek gibi görünen yapı, aynı çiçektablasınm üzerinde özel bir düzene göre yerleşmiş yüzlerce küçük çiçekten oluşan bir çiçekler topluluğudur. Bir papatyayı yakından incelerseniz, çiçek başının ortasında sarı bir küme, çevresinde de taçyaprakları andıran beyaz yapraklar görürsünüz. Aslında ortadaki yoğun kümede yüzlerce minicik sarı çiçek bir araya toplanmıştır; bunlara tüpsü çiçek denir. Tüpsü çiçekleri çevreleyen beyaz yapraklardan her biri de birer dilsi çiçektir. Bileşikgillerdeki bu çiçek yapısı tozlaşmayı çok kolaylaştırır. Bir arının tam açılmış bir papatya çiçeği üzerinde dolaşırken bu minicik çiçekçiklerden pek çoğunu tozlaştırmaması hemen hemen olanaksızdır.

Çiçeklerin Yararları

Çağımızda fabrikalarda yapay olarak üretilen kokular giderek doğal çiçek kokularının yerini almaktaysa da, çiçekler bugün bile parfüm sanayisinin önemli hammaddeleridir. Lavanta, kekik ve biberiye esansı ile gülyağı büyük ölçüde bu bitkilerin çiçeklerinden elde edilir. Haşhaştan elde edilen afyon tıpta kullanılan güçlü bir uyuşturucudur. Safran çiçeklerinden sarı renkli bir boyarmadde elde edilir. Baharat olarak kullanılan tarçın da tropik bir ağacın çiçek tomurcuklarıdır. Çok değerli bir besin olan balı arılar çiçeklerin balözünden yaparlar. Alımlı renkleri, görünümleri ve kokularıyla doğayı güzelleştirmeleri bir yana, eğer çiçekler olmasaydı insanın en önemli besin kaynaklarından olan meyve ve tohumlar da olmazdı.