Embriyo
Embriyo, Biyolojide, embriyo (ya da embriyon) terimi, tek bir yumurtadan erişkinliğe doğru gelişme ve büyümenin ilk evrelerindeki çokhücreli organizmayı anlatır. Hem hayvanlar,hem bitkiler bir embriyo evresinden geçerler; ama embriyobilim adı verilen bilim dalı, genellikle hayvan bilimleri arasında gruplandırılır. Embriyo terimi de genellikle, gelişme düzeyi yüksek hayvanların, ilk gelişmeye başlamalarından, doğumlarına kadar uzanan evre için kullanılır. Özellikle memelilerde, embriyo gelimesi, eşey hücresinin (gamet) oluşmasından, bütün organ sistemlerinin oluşmuş duruma geldiği noktaya (insanlarda sekiz hafta kadar sürer) kadar uzanan dönemdir. Söz konusu noktadan sonra, genellikle dölüt (fötüs) terimi kullanılır.
Embriyoların incelenmesi, aşağı yukarı bütün hayvanların gelişmesinde ayırt edilebilen evrelere bölünebilir. Aynı biçimde, eşey hücrelerin oluşumu, yumurtaların oluşumu evresi (oogenez) ile spermanın oluşumu (spermatogenez) evrelerine ayrılabilir. Bu süreçler mayoz bölünmeyi ya da kromozom sayısının azalmasıyla eşey farklılaşmasını kapsar. Yumurtaların oluşumu, evresi, büyük, yumurta sarılı (vitellüs keseli) yaşam biçimlerinde kapsamlı bir büyüme aşamasını içerir.
Karmaşık bir süreç sonunda sperma, yumurtanın yanına gelir. Tek bir sperma yumurta zarını aşacak ve spermanın çekirdeği yumurtanın içine girerek yumurtanın çekirdeğiyle birleşecektir. Bu birleşme sonunda döllenmiş yumurta (zigot) oluşur. Bazı hayvanlar eşeysiz olarak, partenogenez yoluyla üreyebilirler; ama partenogenezi izleyen embriyo gelişmesi süreçleri, hep öbür hayvanlardaki gibidir.
Edimsel gelişmenin ilk dönemi, yumurtanın birçok küçük hücreye (blastomerler) art arda hızla bölünmesidir. Bu bölünme sırasında genellikle büyüme olmaz. Bölünme süreci blastula evresinin oluşmasıyla sona erer. Blastula, içinde "blastosel" adı verilen bir boşluk bulunan bir hücre toparlağıdır; yapısı, varolan yumurta sarısının (vitellüs) miktarına dayanır. Bu miktar, bölünmenin yapısını önemli ölçüde değiştirir. Blastula aşamasının ardından, embriyo, yeni ve kapsamlı hücre düzenlenmelerinin oluştuğu bir döneme girerek, "gastrula" adı verilen bir biçime dönüşür. Gastrula, iki hücre tabakası ile ortasındaki "ilkel bağırsak" adı verilen bir boşluktan oluşur.
Gelişme düzeyi yüksek hayvanlarda, gastrula dönüşmesinin sonunda, iki tabakalı gastrula, ektoderm, endoderm ve mezoderm adı verilen üç tabakanın yerleşik duruma geldiği üç tabakalı embriyoya dönüşür. Bedenin bütün organları bu üç tabakadan gelişir. Dolayısıyla, bu organlar tabaka kökenleri göz önüne alınarak sınıflandırılır. Ektodermden, sinir sistemi, deri, duyu organları, ağız boşluğu ve kulağın bölümleri gelişir. Mezodermden kaslar, kemikler ve bağ dokuları ile dolaşım, boşaltım ve üreme sistemleri oluşur. Endodermden de sindirim ve solunum sistemleri gelişir.
Organ taslaklarının oluşmasından sonra bunların boyları büyüyerek hücreleri farklılaşır. Hücre farklılaşnın azalmasıyla eşey farklılaşmasını kapsar. Yumurtaların oluşumu, evresi, büyük, yumurta sarılı (vitellüs keseli) yaşam biçimlerinde kapsamlı bir büyüme aşamasını içerir.
Karmaşık bir süreç sonunda sperma, yumurtanın yanına gelir. Tek bir sperma yumurta zarını aşacak ve spermanın çekirdeği yumurtanın içine girerek yumurtanın çekirdeğiyle birleşecektir. Bu birleşme sonunda döllenmiş yumurta (zigot) oluşur. Bazı hayvanlar eşeysiz olarak, partenogenez yoluyla üreyebilirler; ama partenogenezi izleyen embriyo gelişmesi süreçleri, hep öbür hayvanlardaki gibidir.
Edimsel gelişmenin ilk dönemi, yumurtanın birçok küçük hücreye (blastomerler) art arda hızla bölünmesidir. Bu bölünme sırasında genellikle büyüme olmaz. Bölünme süreci blastula evresinin oluşmasıyla sona erer. Blastula, içinde "blastosel" adı verilen bir boşluk bulunan bir hücre toparlağıdır; yapısı, varolan yumurta sarısının (vitellüs) miktarına dayanır. Bu miktar, bölünmenin yapısını önemli ölçüde değiştirir. Blastula aşamasının ardından, embriyo, yeni ve kapsamlı hücre düzenlenmelerinin oluştuğu bir döneme girerek, "gastrula" adı verilen bir biçime dönüşür. Gastrula, iki hücre tabakası ile ortasındaki "ilkel bağırsak" adı verilen bir boşluktan oluşur.
Gelişme düzeyi yüksek hayvanlarda, gastrula dönüşmesinin sonunda, iki tabakalı gastrula, ektoderm, endoderm ve mezoderm adı verilen üç tabakanın yerleşik duruma geldiği üç tabakalı embriyoya dönüşür. Bedenin bütün organları bu üç tabakadan gelişir. Dolayısıyla, bu organlar tabaka kökenleri göz önüne alınarak sınıflandırılır. Ektodermden, sinir sistemi, deri, duyu organları, ağız boşluğu ve kulağın bölümleri gelişir. Mezodermden kaslar, kemikler ve bağ dokuları ile dolaşım, boşaltım ve üreme sistemleri oluşur. Endodermden de sindirim ve solunum sistemleri gelişir.
Organ taslaklarının oluşmasından sonra bunların boyları büyüyerek hücreleri farklılaşır. Hücre farklılaşması, erişkin organın işlevlerine özgü özel moleküllerin bireşimiyle (sözgelimi tiroyit bezinin tiroksin üretmesi) sonuçlanır. Doğum ya da yumurtadan çıkma zamanı geldiğinde, embriyo bağımsız bir organizma olmava hazır duruma gelmiştir.
Not: Memeli embriyosuna oksijeni ve besin maddelerini, embriyo dışı zarlar ile döl yatağının iç tabakası tarafından oluşturulan eten (etene, plasenta ya da meşime) sağlar ve oluşan atıklar, dölüt ile anne kanı arasındaki madde alışverişi aracılığıyla uzaklaştırılır: Embriyo zarları, döl yatağı çevresine gömülen embriyonun dokularından gelişir (A-D). Embriyo, sıvıyla dolu bir amniyo kesesiyle çevrilidir; amniyo kesesi, sıvıyla dolu bir boşluk (3) oluşturur. Allarıtoyis, etene gerekli kan damarlarını sağlar. Koryon da etenin bir parçası haline gelerek, döl yatağı iç tabakasına giren villüsleri oluşturur. Hiçbir besin maddesi içermeyen vitellüs kesesi (yumurta sarısı), embriyo dışı boşluğa doğru genişler.
Karşılaştırmalı embriyo bilim, omurgalıların ilk evrelerinin, birbirine öbür evrelerinden çok daha yakından benzediğini gösterir. Bu, ortak bir atanın varlığının kanıtlarından biri sayılmaktadır. Balığın, kaplumbağanın, tavuğun, tavşanın, ineğin ve insanın erken evre embriyolarını birbirinden ayırt etmek güçtür; her birinde balığınkine benzeyen bir kuyruk ve solungaç yarıkları vardır. Gelişme ilerledikçe, her grubun ayırt edici özellikleri, önce uzaktan akraba olan gruplar, sonra da daha yakın akraba olan türler arasında belirginleşir.