İklim
İklim, Belirli bir yerde coğrafi etmenlerin değiştirdiği ya da tamamladığı meteoroloji olaylar bütünü. İklim kavramını, hava durumu kavramıyla karıştırmamak gerekir. Hava durumu, daha apansız ve daha geçici görünümleri kapsar; çünkü günden güne, saatten saate değişebilir. Kurak iklimli bir bölgede, bu iklimin genel çizgileri değişmeksizin, yağmurlu bir gün olabilir.
Sıcaklık, atmosfer basıncı, yağışlar, birbirlerini etkileyen meteoroloji etmenleridir. Coğrafi etmenlerse, göz önüne alınan yerin konumuna bağımlıdır. Enlem, ekvator üstündeki açısal uzaklıktır: Güneş ışınlarına ve eğimlerine açıklık ona bağlıdır; birçok ışın eğik olarak gelir; ama ısıtıcı güçleri vardır. Deniz düzeyine oranla yükselti, sıcaklık ile atmosfer basıncının kökenidir. Ayrıca su, karaya oranla daha ağır ısınıp daha ağır soğuduğundan, denize yakın bölgelerin iklimleri, denizin düzenleyici etkisiyle gerek yaz, gerekse kış mevsiminde daha tekdüzedir. Coğrafi açıdan rüzgârlara açıklığın (yani soğuk rüzgârlara karşı, soğuk ya da sıcak akımlara karşı set oluşturan yüksekliklerin az ya da çok uzaklığının) da iklim üstünde belirleyici etkisi vardır.
Genel olarak iklim kavramı, bir yere ya da bir bölgeye bağlıdır. Ne var ki, bazen birbirine çok uzak olan (hattâ birbirinin taban karşıtında olan) bölgelerde, aynı değilse bile çok benzer iklim özellikleri görülebilir; bu yüzden, çeşitli iklim tipleri, belirli sayıda temel tipler çevresinde sınıflanmıştır. En geçerli sınıflamalardan biri olan Köppen'in sınıflaması, yeryüzünün beş sıcaklık kuşağına ayrılmasına dayanır: Bir sıcak kuşak; iki ılıman kuşak; iki kutup kuşağı. Bu kuşaklar, toplam on bir iklim çeşidi kapsar: Sıcak kuşakta dört iklim, ılıman kuşaklarda beş iklim; kutup kuşaklarında iki iklim. Sıcak kuşaktaki dört iklim tipinden ikisi yağışlı, ikisi kuraktır.
SICAK KUŞAK
Amazon iklimi. Tropikal bölgelerde ve Ekvator bölgelerinde görülen Amazon ikliminde, sıcaklıklar yıl boyunca çok yüksektir; mevsimler arasındaki sıcaklık farkları az, gündüz ile gece arasındakilerse, biraz daha fazladır. Yıl boyunca bol olan yağışlar, şiddetli sağanaklar halinde düşer. Amazon ovasında Manaus'ta, yılda 240 gün yağışlıdır ve yağışlar, 1,50-2 m'yi bulur. Bu iklim tipine, Amazon havzasında, Kongo havzasında, Endonezya'da ve Gine'nin kuzeyinde rastlanır. Söz konusu bölgeler, balta girmemiş ormanlarla örtülüdür.
Savanalar iklimi. Savanalar iklimi, iki alt tipe bölünür: Sudan iklimi; muson iklimi. Sudan iklimi, Amerika'da Orinoco ırmağının havzasında ve Brezilya'nın iç bölgelerinde, Afrika'daysa Sudan, Angola, Malavi ve Zambiya'da görülür. Yağışlar yazın boldur. Kurak mevsim olan kış, ekvatordan uzaklaşıldıkça daha uzun sürer; oldukça az olan ormanların yerini, yüksek otlarla kaplı geniş alanlar olan savana alır. Muson iklimi, Hint okyanusuna bakan ülkelerde görülür. Bu iklimde yağışlılık oranını muson rüzgârları düzenler; musonlar rüzgârları, dönem dönem esen ve denizden karaya doğru estikleri zaman yağış (yaz mevsiminde), karadan denize doğru estikleri zaman kuraklık (kış mevsiminde) getiren rüzgârlardır. Hindistan'da deniz rüzgârlarına son derece açık bölgeler olan Dekkan'ın batı kıyısı, Assam ve Bengal, sıcak mevsim musonları esmeye başlayınca, çok fazla yağış alırlar (üç ayda 1 000 mm).
Asçöl iklimi. Sıcak kuşağın üçüncü iklim tipi olan asçöl ikliminin başlıca özellikleri, sıcaklıkların yüksek, yağışların az olmasıdır. Yağışlar yalnızca kısa dönemler boyunca düşer, bitki örtüsü bozkır tipindedir, yüksek ağaçlara rastlanmaz. Bu iklim çeşidi, Afrika, Asya ve Avustralya'nın iç bölümlerindeki geniş alanlarda görülür. Batı Avustralya'da Marble Bar'da 1921 yılında, peş-peşe 103 gün boyunca, sıcaklık 35 °C'ın üstünde olmuştur.
Çöl iklimi. Sıcak kuşağın son iklim çeşidi olan çöl iklimi, son derece kuraktır (yılda 15,2 mm ortalama yağış); gece ile gündüz sıcaklıkları arasındaki fark 24 °C'ı bulabilir. Bu iklime Büyük Sahra, Kalahari ve Gobi gibi büyük çöllerde raslanır.
ILIMAN KUŞAKLAR
Ilıman kuşakların iklimleri beşe bölünür: Astropikal iklimler; asarktika iklimleri; Akdeniz iklimi. Astropikal iklimler Çin, Akdeniz ve Atlas okyanusu iklimlerini, asarktika iklimleri Rus-Sibirya ve Mançu iklimlerini kapsar. Orta ve Güney Çin'de görülen Çin ikliminde altı ay kurak, altı ay oldukça yağışlıdır; bir mevsimden öbürüne büyük iklim farkları görülür.
Akdeniz iklimi'nde kışlar yağışlı ama yumuşak (Atina'da 8,9 °C, Lizbon'da 10,6 °C), yazlar kurak ve sıcaktır (Atina'da 27,2 °C, Lizbon'da 22,2 °C), tarıma elverişli olmayan ama ormanların gelişmesini destekleyen bu iklime, Akdeniz havzasında, Kaliforniya'da ve Şili'nin bir bölümünde rastlanır. Atlas okyanusu iklimi, Atlas okyanusuna bakan ülkelerde görülür; kışlar uzun ama fazla soğuk değil (İrlanda'da 7,2 °C), yazlar serindir (15 °C); sık sık düşen yağışlar, yıl boyunca dağılmıştır (İrlanda'da 1 420 mm) Rus-Sibirya ikliminde yazlar kısa ama sıcak, kışlar uzun ve serttir (Verhoyansk'ta ocak ayı sıcaklık ortalaması, -50,6 °C'tır); bu iklim, kozalaklı ormanların gelişmesine elverişlidir. Mançu iklimi, Mançurya ve Kuzey Çin'de görülür; yazlar son derece yağışlı, kışlar kuraktır.
KUTUP İKLİMLERİ
Kutup iklimleri ikiye bölünür: Tundra iklimleri: Sürekli don ya da kutup iklimi Tundra iklimi'nde yaz çok kısadır, sıcaklık 0 °C'ı aşar; o zaman toprağın buzları çözülür ve yosunlarla likenlerden oluşan cılız bir bitki örtüsü görülür. Bu iklime ABD'nin Kuzey kutbundaki takımadalarında, Sibirya'nın kuzeyinde ve Kanada'nın kuzeyinde rastlanır. Sürekli don ya da kutup iklimi, Grönland ile kutupları doğrudan doğruya çevreleyen alanlarda görülür. Buzlar hiç çözülmez, sık sık yoğun bir sis çöker, kar yağışı enderdir. Güney kutbundaki Vostok'ta en düşük sıcaklıklar -90 °C'ı bulur.
Bütün bu anlatılanlara karşın, iklimin değişmez ve hep aynı özellikli olduğunu sanmak yanlış olur; tersine, uzun dönemlerde önemli olan sapmalar ve değişiklikler ortaya koyar. İklim özellikle güneş lekelerinden ve çevrimlerinden etkilenir; güneş lekelerinin daha sık görüldüğü yıllarda, ortalama sıcaklıklarda düşme görülür.