Kod ve Şifre
Haber ve bilgiler gönderilirken iletişimde kolaylık sağlamak amacıyla bazen, mesajda kullanılan harf, sözcük ya da sözcük grupları belirli bir kurala göre başka simgelerle değiştirilir. Bu amaçla kullanılan simgeler sistemine kod denir. Gizli haberleşme amacıyla kullanılan ve yalnızca gönderici ile alıcının bildiği gizli kodlara da şifre adı verilir.
Şifrelerin geliştirilmesi ve kullanımıyla ilgili bilgi dalma kriptoloji denir. Kriptoloji sözcüğü Yunanca “gizli” anlamındaki kryptos ve “söz” anlamındaki logos sözcüklerinden oluşturulmuştur. Şifre sözcüğü “sayı vermek” anlamındaki İbranice saphar sözcüğünden gelir. Bir mesajı şifreli olarak yazmak (şifrelemek) için mesajın sözcüklerindeki harflerin yerine başka harfler, sayılar ya da harf ve sayıların bir karışımı yazılır.
Göndericinin ve alıcının anlamını önceden kararlaştırdığı simge, harf ya da sözcüklerden oluşan kodlar çok eski zamandan bu yana kullanılmaktadır.
Ortaçağda geliştirilen şifreleme yöntemleri politik, diplomatik ve askeri mesajlarda gittikçe daha çok kullanılmıştır. Francis Bacon, XIV. Louis, Kardinal Mazarin ve Napolyon gibi pek çok ünlü kişi kendi şifrelerini geliştirerek gizli yazışmalarında kullanmışlardır.
Şifre hazırlamak için özellikle savaş zamanlarında çeşitli şifre makineleri kullanılmıştır. Fransız Etienne Bazeries’nin 1981’de geliştirdiği döner diskli Bazeries silindiri bunlardan biridir. II. Dünya Savaşı sırasında ABD ve İngiltere’deki şifre uzmanları Japonlar’ın ve Almanlar’ın kullandığı şifreleri çözmeyi başarmışlardı.
Başkalarının kullandığı şifreleri çözmekamacıyla geliştirilen tekniklere kriptoanaliz denir. Büyük ölçüde sınama yanılma yöntemine (doğrusunu buluncaya kadar çeşitli olasılıkları denemeye) dayanan kriptoanaliz büyük bir dikkat, sabır ve azimli çalışmayı gerektirir. Günümüzde kullanılan elektronik aygıtlar ve bilgisayarlar daha zor çözülebilen şifreler yapılmasını sağlamıştır; ama bu aygıtların kullanımı şifre çözümünü de kolaylaştırmıştır.
Günümüzde bütün gizli mesajlar şifreli olarak gönderilmektedir. Daha genel amaçlar için kodlu mesajlar kullanılır; çünkü kodu bilen ya da o kodun kitabını okuyabilen herkes bu tür mesajları çözebilir. Telgraf ve radyo haberleşmesinde kullanılan mors alfabesi, steno, körlerin parmaklarıyla dokunarak okuduğu kabartma yazılı kitapların yazıldığı altı noktalı Braille alfabesi ve gemiler arasında bayrakla işaretleşmede kullanılan Uluslararası İşaretler Kodu basit kod örnekleridir.
Şifre
Basit bir şifrenin nasıl düzenlendiğini bir örnekle görelim:
Bir dikdörtgeni 25’e bölüp her bölüme sayılar yazalım. Her sayıdan ikişer tane vardır. Seçeceğimiz bir anahtar sözcüğü (örneğin “TÜRKİYE” sözcüğünü) ilk bölümden başlayarak her bölüme bir harf gelecek biçimde yazalım. Alfabenin anahtar sözcükte geçmeyen öbür harflerini de sırasıyla yazarak tabloyu tamamlayalım. Görüldüğü gibi anahtar sözcük değiştirildiği zaman bütün harflerin yeri değişecektir. Şifreli mesajı alan kişi tablodaki sayıların diziliş sırasını ve anahtar sözcüğü bildiği için şifreyi kolayca çözer. Anahtar sözcük her gün ya da istenildiği zaman değiştirilir.
Hazırlanan bu şifreyle bir mesajın şifrelenişini görelim: Önce mesajın ilk harfini alıp, tabloda bu harfin bulunduğu bölmedeki sayıyı buluruz. Sonra, aynı sayının olduğu öbür bölmede bulunan harfi alıp mesajımızın ilk harfi olarak yazarız. Mesajdaki bütün harfler için aynı işlemi yineleriz. Bir örnek olarak, “Dünya çocukların olacak” mesajını bu şifreyle yazalım: Mesajın ilk harfi olan D’nin bulunduğu bölmede 7 sayısının olduğunu görüyoruz. Tablodaki öbür 7 sayısının bulunduğu bölmeye bakınca orada J harfinin olduğunu görüyoruz. Bu durumda mesajımızdaki D harfi yerine J harfini yazarız. Aynı işlemi sırasıyla öbür harflere de uygulayınca “Dünya çocukların olacak” mesajı “JVAÖ NLEL RSCN UPAE CNLN SSSS” biçimini alır. Mesajdaki sözcüklerin uzunluğunun anlaşılmaması için şifrelenen mesajı dört ya da beş harfli eşit uzunlukta gruplar olarak yazarız. Son grupta yeterli sayıda harf olmazsa, örneğimizde görüldüğü gibi mesajın son harfini tekrarlayarak harf sayısını öbürlerine eşitleriz.
Elektronik Kodlar
Elektronik makinelerin okuması için düzenlenmiş kodlar da vardır. Banka kartlarında kullanılan kod numarası bu tür bir koddur. Bankadaki otomatik ödeme makinesinden para almak için makineye kartla birlikte kod numarası da verilir. Makine okuduğu kodu kullanılan karta uygun bulursa ödemeyi yapar.
Bazı malların ambalajları üzerinde görülen çubuk kodlar, o malla ilgili çeşitli bilgileri kodlanmış olarak içerir. Değişik aralıklarla çizilmiş çeşitli kalınlıklardaki çizgilerden oluşan bu kodlarda her çizgi o malın fiyatı, yapım tarihi gibi belirli bir bilginin kodlanmış biçimidir. Mal satılıp kasada ödeme yapılırken, bir elektronik kalem çubuk kodun üzerinden geçirilince kodlanmış olan bütün bilgiler otomatik olarak okunup kaydedilir. Böylece satıcılar malların satış miktarını, stok durumunu sürekli olarak izleyebilir.
