Tokat
Tokat, Karadeniz Bölgesi’nin iç kesiminde yer alan illerimizdendir. Büyük bölümü Orta Karadeniz Bölümü’nün sınırları içinde olan il topraklarının güney kesimdeki küçük bir bölümü İç Anadolu Bölgesi’ne taşar.
Horoztepe ve Maşat höyük’te yapılan kazılar sırasında ele geçen buluntuların değerlendirilmesi sonucunda Tokat yöresinin çok eski bir yerleşme alanı olduğu anlaşılmıştır. Osmanlı döneminde toplumsal ve ekonomik çelişkilerin artması üzerine Anadolu’nun çeşitli kesimlerinde çıkan ve Celali Ayaklanmaları olarak adlandırılan halk hareketlerinin Tokat ili tarihinde özgün bir yeri vardır. Turhallı Bozok Türkmenleri’nden Şeyh Celal, haksızlıklara karşı 1518-19’da ilk kez Tokat yöresinde Osmanlı Devleti’ne başkaldırdığından, 16. ve 17. yüzyıllar boyunca Anadolu’yu derinden etkileyen halk hareketlerinin tümüne Celali Ayaklanmaları adı verildi. Cumhuriyet dönemine kadar Tokat yöresinde daha birçok ayaklanma yaşandı. Tokat, günümüzde gelişmekte olan illerimizdendir.
Doğal Yapı
Yüksekliği hiçbir kesimde 2.500 metreyi bulmayan Tokat ili toprakları, akarsu vadileriyle derin biçimde yarılmış engebeli alanlardan oluşur. Bu topraklar Kuzey Anadolu Dağları'nın kıyı dağları ile iç sıraları tarafından engebelendirilir. Bunlardan başlıcaları kuzeydeki Canik Dağları, doğudaki Asmalıdağ, güneydeki Deveci ve Çamlıbel dağları ile batıdaki Buzluk ve Sakarat dağlarıdır. İlin orta kesimini ise Yaylacık, Mamo ve Köse dağları engebelendirir. Bu dağlar il sınırları içinde genellikle doğu-batı doğrultusunda uzanan sıralar oluşturur. Doğu kesimde yer alan Asmalı dağ’ın 2.416 metreye erişen doruğu Tokat ilinin en yüksek noktasıdır. Dağların yüksek kesimlerinde, hayvancılık açısından önem taşıyan bazı düzlükler vardır.
İl topraklarından kaynaklanan suların hemen tümünü Yeşilırmak toplar. Kaynaklarını il sınırları dışında alan ve başlangıç kolu Tozanlı Çayı adıyla anılan bu akarsuyun başlıca kolları Kelkit Irmağı ile Çekerek ve Karakuş çaylarıdır. Üzerinde barajlar kurulmuş olan Yeşilırmak’ın bazı bölümleri batıda doğal sınır oluşturur. Kızılırmak'a katılan Yıldız Çayı kaynaklarından bir bölümünü Tokat ilinin doğu kesiminden alır.
Tokat ilinde bitkisel üretim alanı olarak büyük önem taşıyan alçak düzlükler, akarsu vadi tabanlarının genişlediği kesimlerde yer alır. Bu düzlüklerden en önemlileri Kelkit Irmağı vadisindeki Niksar ve Erbaa ovaları, Yeşilırmak vadisindeki Kazova, Çekerek Çayı vadisinde yer alan Artova’dır. Taşova’nın küçük bir bölümü de il sınırları içinde kalır.
Almus baraj gölü Tokat ilindeki en büyük göldür. Bölgedeki bir başka yapay göl olan Haşan Uğurlu baraj gölünün güney bölümü il sınırları içindedir. Tokat ilinde önemli bir doğal göle rastlanmaz.
Kuzey Anadolu kırık kuşağının geçtiği Tokat ili toprakları, ülkemizin en etkin deprem bölgelerinden birinde yer alır. Çoruh-Kelkit Vadi Oluğu’nun batı kesimini oluşturan Kelkit vadisindeki çöküntü alanlarında yer alan Niksar ve Erbaa’da 1942’de olan bir deprem 3.000 kişinin yaşamını yitirmesine ve 6.000 yapının yerle bir olmasına yol açmıştı.
Karadeniz Bölgesi ile İç Anadolu Bölgesi arasındaki geçiş alanında yer alan Tokat ili kara ikliminin etkisi altında kalır. Yıllık ortalama yağış miktarı 500 milimetreyi bulmayan Tokat'a en çok yağış düşen mevsim ilkbahardır. Kışları kar yağışlı geçen ilde — 19°C’ye kadar düşen soğuklara rastlanır. Tokat ilinde yazlar sıcak ve kurak geçer, Tokat kentinde bazı yazlar hava sıcaklığı 40°C’ye kadar yükselir.
Tokat ili orman açısından oldukça zengindir. İl alanının yarıya yakın bölümünü oluşturan dağlar meşe, kayın ve yüksek kesimlerde de sarı çam ormanlarıyla kaplıdır. İlin alçak kesimlerinde doğal bitki örtüsü bozkır (step) görünümündedir.
Tarih
Yapılan araştırmalar Tokat ilinde ilk yerleşmelerin günümüzden 7.500 yıl önce başlayan Bakır Çağı’nda kurulduğunu gösterir. İÖ 17. yüzyılda Anadolu’nun kuzey kesimindeki Hitit yerleşim alanları arasında yer alan yöre, yüzyıllar boyunca kuzeyden gelen Kaşkalar’ın saldırısına uğradı. Zile yöresindeki Maşat höyük yerleşmesi, bu dönemde kurulmuş ve Kaşka tehlikesine karşı Hitit ülkesini savunma işlevi de üstlenmiş önemli bir merkezdi. Bu yerleşmede birçok kez Kaşkalar tarafından yakıldığına ilişkin izlere rastlanmıştır. Daha sonra bir süre Frigler’in egemenliğine giren bu topraklar, İÖ 7. yüzyılda bu kez Kimmerler’in saldırısına uğradı. İÖ 6. yüzyılda Persler tarafından yönetilmeye başlayan Tokat yöresi, İÖ 4. yüzyılın sonlarında Anadolu’da görülen Makedonya egemenliğinden fazla etkilenmedi. İÖ 3. yüzyıl başlarında Pontos Krallığı’nın yönetimi altındaki topraklara katılan yöre, İÖ 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu’na bağlandı. Bizans yönetimindeyken İS 8. yüzyılda birçok kez Araplar’ın saldırısına uğradı. 11. yüzyıl başlarında doğu bölümü Koloneia Theması’nın, batı bölümü ise Armeniakon Theması’nın sınırları içinde olan Tokat yöresine Türkmenler ilk kez 1067’de gelmeye başladı. 1075’te Danişmendliler’in eline geçen yöre, 1175’te Anadolu Selçukluları'nın yönetimine girdi. Bizans ile Anadolu Selçukluları arasında el değiştiren Tokat yöresi, daha sonra gene Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlandı. Ağır vergiler altında ezilen Türkmenler’in 1240’ta Baba İshak önderliğinde başlattığı ayaklanma sırasında Tokat da büyük zarar gördü. Daha sonra İlhanlılar'ın, Eretna Beyliği’nin, Kadı Burhaneddin Devleti'nin ve Akkoyunlular’ın egemenliği altında kalan Tokat yöresi 14. yüzyıl sonlarında Osmanlılar’ın eline geçti. Kısa bir süre Timur’un yönetiminde kaldıktan sonra 1413’te gene Osmanlı Devleti’ne bağlanan yörenin büyük çoğunluğu Alevi Türkmenler’den oluşan halkı 16. ve 17. yüzyıllarda çıkan Celali Ayaklanmalarından büyük ölçüde etkilendi. 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin yitirdiği Kafkasya ve Balkanlar'dan gelen göçmenlerden bir bölümünün buraya yerleştirilmesinin ardından yörede yaşayan Ermeniler ayaklandı. Kurtuluş Savaşı sırasında Tokat yöresini etkileyen başlıca olaylar Zile kasabasının topa tutulması sonucunda bastırılabilen Zile Ayaklanması ile silahlı Rum Pontos çetelerinin hareketleridir. Tokat cumhuriyetin ilanından sonra il oldu.
Ekonomi
Tokat ilinde ekonomi tarıma dayalıdır. 1985’te il halkının önemli bir bölümü kırsal kesimde yaşıyordu. Başlıca tarım alanlarından olan Artova tahıl, Kazova üzüm, Taşova da tütün üretimiyle bölge ve ülke çapında ünlüdür. Çok miktarda bitkisel üretim yapılan Tokat ilinde tarımsal etkinliklerin gelişmesine katkıda bulunan başlıca kurum Kazova Tarım İşletmesi’dir. Yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler şekerpancarı, buğday, arpa, domates, patates, soğan, mısır, karpuz ve kavundur. Türkiye’nin dördüncü şeker fabrikasının Turhal’da kurulmuş olması Tokat ilinde şekerpancarı ekim alanlarının genişlemesine yol açtı. 1987’de ilde gerçekleştirilen şekerpancarı üretimi 1 milyon tona yakındı. Yörede geleneksel olarak tütün yetiştirilmesine bağlı olarak Tokat’ta bir sigara fabrikası kurulmuştur. Ekime elverişli alanları fazla geniş olmayan Tokat ilinde öteki sebzelerle meyveler de yetiştirilir.
Hayvancılık özellikle kırsal kesimde yaşayanlar için önemli bir gelir kaynağıdır. İlin alçak kesimlerinde sığır ve manda, yüksek kesimlerinde ise koyun ve kıl keçisi yetiştiriciliği yapılır. Artova ve Zile yörelerinde az sayıda Ankara keçisi de yetiştirilmektedir. Hayvancılığın öteki dalları tavukçuluk ve arıcılıktır. Tatlı su balıkçılığı da yapılan Tokat ilinde alabalık üretme çalışmaları yapılmaktadır. Orman açısından zengin olan ilin dağlık kesimlerinde yaşayanlar için ormancılık önemli bir gelir kaynağıdır.
Yeraltı kaynakları açısından fazla zengin sayılmayan ilde sanayi daha çok tarıma dayalıdır. Şeker ve sigara fabrikalarından başka ilde süt ürünleri, un, şarap, konserve, yem, orman ürünleri, tarım alet ve makineleri, tuğla ve kiremit fabrikaları da vardır. Küçük sanayisi gelişmemiş ildeki bazı atölye ve imalathanelerde metal eşya, orman ürünleri, dokumacılık gibi dallarda üretim yapılır. İç Anadolu Bölgesi’ndeki bazı merkezleri Karadeniz kıyısına bağlayan kara ve demiryolları Tokat ili topraklarından geçer.
Toplum ve Kültür
İÖ 6. yüzyılda başlayan Pers egemenliği döneminde Anadolu’nun birçok kesiminde olduğu gibi Tokat yöresinde de ateşe tapma yaygınlaştı. Bu dönemde ve daha sonra çoktanrılı dinlere tapılan yöredeki en önemli kutsal alan Zela’daydı (Zile). Komana Pontika’da da tanrıça Ma’ya tapılır ve onun adına adak törenleri düzenlenirdi. Bu Mezopotamya kökenli Pers tanrıları Pontos Krallığı ile Roma İmparatorluğu arasındaki savaşlar sırasında Romalılar’ı da etkiledi. Hıristiyanlık’ın Anadolu’da yaygınlaştığı sırada ana tanıça Ma’yı aşağılayan birçok Hıristiyan öldürüldü. Ama tanrıça Ma kültü Hıristiyanlık’ı da etkiledi. Daha sonra, Hıristiyanların Maria ya da Marianna dedikleri Hz. Meryem adının tanrıça Ma’dan kaynaklandığı ileri sürüldü.
Halep’i Amasya ve Samsun’a bağlayan kervan yolunun geçtiği Tokat kenti, 13. yüzyılda Anadolu’daki en önemli merkezlerden biriydi. 12. yüzyılda Anadolu Selçukluları’nın yönetimine girdikten sonra yöreye yerleşen Türkmenler ekonominin gelişmesine bağlı olarak birçok bayındırlık çalışması yaptılar. Günümüzde Tokat ilindeki başlıca merkezleri süsleyen mimari değeri yüksek birçok yapı o dönemden kalmadır. Anadolu Selçukluları ve Osmanlı dönemlerinde yörede yaşayan Türkmenler’in önemli bir bölümü Alevi’ydi. Yöreyi uzun süre etkileyen Baba İshak Ayaklanması ve Celali Ayaklanmaları yöresel ve yönetsel bazı nedenlere dayansa da, düşünsel açıdan, yüzyıllar öncesinde olduğu gibi İran kültürünün izlerini taşır.
Yöre halkının başlıca geleneksel el sanatları bakırcılık, dokumacılık ve yazmacılıktır. 18. yüzyılda büyük bir gelişme gösteren bakırcılık, günümüzde plastik ve öteki metal gereçlerin yaygınlaşmasına bağlı olarak eski önemini yitirmiş durumdadır. Kumaş dokumacılığının da eski önemini yitirdiği Tokat yöresinde kilim dokumacılığı daha çok kırsal kesimde, halı dokumacılığı da kentlerde yürütülür. Tokat 15. yüzyılda Anadolu’nun başlıca yazmacılık merkeziydi. En güzel örnekleri 16. ve 17. yüzyılda yapılan Tokat yazmaları ününü günümüzde de sürdürmektedir. Hâlâ doğal boya kullanılan Tokat yazmalarında görülen doğadan alınma desenler, “içi dolu” ya da “dokuz dallı” olarak adlandırılır. Daha çok kırmızı, kahverengi ve mor renklerin kullanıldığı bu yazmalardan al-kara olanları genellikle Alevi köylerinde yapılır.
İl Merkezi: Tokat
Tokat adının nereden kaynaklandığına ilişkin bilgi yoktur. Bazı kaynaklarda, “surlarla çevrili kent” anlamına gelen Toh-kat ya da Tokkat adının zamanla Tokat’a dönüştüğü ileri sürülür.
Kentin tarihsel çekirdeği, güneybatıdaki Hisartepe’de yer alan Tokat Kalesi’dir. Bizans döneminde önemli bir savunma üssü olan Tokat Kalesi, Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar tarafından onarılarak aynı amacın yanı sıra cezaevi olarak da kullanıldı. Yeşilırmak’a katılan Behzat Deresi vadisinin yamaçlarında kurulmuş olan kentin en eski mahalleleri Hisartepe’nin eteklerinde yer alır. Birçok tarihsel yapıyla süslenmiş olan kent, savaşların yanı sıra ayaklanma, sel, yangın ve depremlerden zaman zaman zarar gördü. Roma döneminden sonra yüzyıllar boyunca bir sınır yerleşmesi görevi üstlenen Tokat günümüzde, gelişmekte olan kentlerimizdendir.
Ünye-Niksar-Sivas karayolu ile SamsunAmasya-Sivas karayolu Tokat kentinde kesişir. Kentteki başlıca eğitim ve kültür kurumları Cumhuriyet Üniversitesi’ne bağlı Tokat Ziraat Fakültesi ile Tokat Meslek Yüksekokulu’dur.
Tokat İline İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 9.958 km2.
Nüfus: 724.185 (1990 geçici sonuç).
İl Trafik No: 60.
İlçeler: Tokat (merkez), Almus, Artova, Başçiftlik, Erbaa, Niksar, Pazar, Reşadiye, Sulusaray, Turhal, Yeşilyurt, Zile.
İlgi Çekici Yerler: Niksar Çamiçi ve Reşadiye Zinav Gölü orman içi dinlenme yerleri; Tokat, Gömenek (Komana Pontika), Niksar (Neokaisareia), Turhal ve Zile kaleleri; Tokat Yağıbasan, Niksar Yağıbasan ve Hatuniye medreseleri; Tokat, Niksar ve Zile ulucamileri; Garipler, Hamza Bey, Meydan, Behzat, Ali Paşa, Silahtar Ömer Paşa, Çöreği Büyük, Halil Bey, Sinan Bey, Boyacı Haşan Ağa ve Hoca ishak camileri; Pervane Darüşşifası (Gökmedrese); Sefer Beşe Mescidi ve Alacamescit; Sümbül Baba Zaviyesi ve Türbesi; Taşhan ve Turhal Kervansarayı; Ebu'lKasım, Halef Sultan, Vezir Ahmed Paşa, Nureddin ibn Sen Timur, Abdülmuttalip, Hacı Çıkrık, Melik Gazi ve Musa Fakih türbeleri; Kulak ve Kırk Kızlar kümbetleri; Pervane, Yörgüç Paşa, Mustafa, Ali Paşa hamamları ve Yenihamam, Çiftehamam; Talazan, Tokat ve Turhal köprüleri; Tokat Müzesi.
