Uygurlar
Uygurlar, 745-840 arasında Orta Asya’da egemenlik kurmuş bir Türk topluluğudur. Uygurlar’ın adına daha eski dönemlere ilişkin Çin kaynaklarında rastlanır. İlk kez 5. yüzyılda siyasal bir birlik oluşturmayı başaran Uygur boyları daha sonra Tölesler’in arasına karışmışlar, 6. ve 7. yüzyıllarda Göktürkler’in egemenliği altında yaşamışlardı. Uygurlar bu dönemde Göktürk egemenliğine karşı çıkan Karluklar, Basmıllar gibi Türk topluluklarıyla işbirliği yapmışlar, Çinliler’le de iyi ilişkiler kurmuşlardı. 8. yüzyılın başında Göktürk egemenliğini sarsacak boyutlarda ayaklanmalar düzenleyen Uygurlar, Bilge Kağan’ın ölümünden (734) sonra karışıklık içine düşen Göktürk Devleti’ni yıkmak için çabalarını artırdılar. Uygurlar, Basmıllar ve Karluklar’la anlaşıp 742’de Basmıl başbuğunu kağan ilan ederek Göktürk egemenliğine son verdiler. 745’te de Uygur Başbuğu Kutluğ Bilge Kül kağan olunca Göktürk topraklarında Uygur egemenliği başladı. Basmıllar ve Karluklar’ın da katıldığı bu devletin içinde bir süre Oğuzlar da yer aldı. Kutluğ Bilge Kül’ün ölümünden (747) sonra başa geçen Moyun-Çur (Bayan-Çur) başka Türk topluluklarını da Uygur egemenliğine bağladı. Ama, 751’deki Talaş İrmağı Savaşı’nda Arap ordusu Uygurlar’ı ve müttefikleri olan Çinliler’i bozguna uğratınca Tarım havzasında yaşayan Karluklar bağımsızlıklarını ilan ettiler.
Uygurlar bundan sonra egemenlikleri altındaki Türk topluluklarıyla gittikçe büyüyen anlaşmazlıklar içine düşmüş, ilişkilerini daha çok Çin’le geliştirmeye çalışmışlardır. Uygurlar’ın Çin’le olan ticaret ve kültür ilişkileri sürekli gelişme göstermiş, siyasal ilişkiler ise zaman zaman sertleşmiştir. Çin’le iyi ilişkiler kuran Bögü Kağan’ı (759-780) öldürüp başa geçen veziri Tun Baga Tarkan (hükümdar olunca Alp Kutluk Bilge Kağan adını almıştır) döneminde Çinliler’le sürekli savaşmaktan yana olan Oğuzlar tasfiye edilmiştir. Bundan sonra Alp Kutluk Bilge Kağan’ın soyundan gelen Uygur hükümdarları Çinliler’ le iyi ilişkilerini sürdürmüş, daha çok, büyük bir tehlike oluşturmaya başlayan kuzeydeki Kırgızlarla savaşmışlardır. 794-805 arasında hükümdar olan Kutluk Bilge Kağan Kırgızlar’a ağır darbeler indirmiştir. Kutluk Bilge Kağan’dan sonra en uzun süre hükümdarlık yapan Hasar Tegin (Ay Tengride Kut Bolmış Bilge Kağan) (831-832) ile Hu Te-le (Ay Tengride Kut Bolmış Alp Kulug Bilge Kağan) (832-839) dönemlerinde Uygur yönetimi iyice Çin’e yaslanmıştır. Kırgızlar 840’ta başkenti Karabalgasun’u ele geçirerek Uygur Devleti’ ne son verdiklerinde Uygurlar’ın önemli bir bölümü Çin’e sığınmıştır. Burada yeniden örgütlenen Uygurlar (Sarı Uygurlar), 856’da Tarım havzasında bir devlet kuran ana kola bağlı olarak 1028’e kadar varlıklarını sürdürmüştür. Turfan Uygurları olarak adlandırılan ana kol da 1209’da Cengiz Han’a bağlanmak zorunda kalmıştır. Her iki Uygur topluluğu da bu süre içinde Çin’le iyi ilişkiler kurmuş, barışçı bir siyaset izlemiş, tarım ve ticarete önem vererek büyük ölçüde yerleşik yaşama geçmiştir.
Uygurlar her türlü kültür etkisine açık bir topluluk olarak dikkati çekerler. Başlangıçta çoğunluğu Gök Tanrı ve Şamanizm inancına bağlıyken Bögü Kağan döneminden başlayarak Manicilik de hızla yayılmış, bunu Hindistan-Tibet yoluyla gelen Budacılık izlemiştir. İslam dini 10. yüzyılda Uygurlar aracılığıyla Çin’e girmiştir. Kültürleri de bu etkiler altında biçimlenmiştir. Sogd kökenli ayrı bir alfabeleri olan Uygurlar birçok kitap ve yazılı belge bırakmışlardır. Çinliler’den aldıkları kâğıt yapımı ve basım tekniklerinin Araplar yoluyla batıya aktarılmasında da Uygurlar’ın büyük rolü olmuştur.
