Yurttaşlık Hakları
Yurttaşlık ya da vatandaşlık bir kişiyle bir devlet arasındaki hukuki bağdır. Bu bağ devlet ile bireyin karşılıklı hak ve ödevlerini içerir. Bu hak ve ödevlerin kapsamı, her ülkenin kendi anayasası ve yasalarıyla belirlenmiştir. Bir devletin yurttaşı olmak, o ülkede yürürlükte olan yasalara uymak, siyasal ve sosyal haklardan yararlanmak ve o devletin koruması altında bulunmak demektir.
Bir ülkenin yurttaşı olmak her insanın temel hakkıdır. 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 15. maddesinde, herkesin yurttaşlık hakkı olduğu, hiç kimsenin keyfi olarak yurttaşlığından ya da yurttaşlık değiştirme hakkından yoksun bırakılamayacağı belirtilmiştir.
Bireyin hangi devletin yurttaşı olduğu, genellikle doğduğu ülkeye ya da anne-babasının yurttaşlık durumuna bağlıdır. Bir kişi birden çok devletin yurttaşı da olabilir. Örneğin, ABD’de doğmuş, ama babası İngiliz olan bir kimse her iki ülkenin de yurttaşı sayılır. Yabancıyla evlenen bir kişi, eşinin bağlı bulunduğu devletin yurttaşlığına geçse bile, kendisi tersini istemedikçe ülkesinin yurttaşlığını da korur. Buna çifte vatandaşlık ya da çifte uyrukluk denir.
Uluslararası hukuk kapsamında uyrukluk, bir kişinin hangi devletin yurttaşı olduğunu, hangi devletin koruması altında bulunduğunu anlatan bir terimdir. Gemilerin, uçakların ve şirketlerin de uyrukluğu vardır, ama bu terim genellikle insanlar için kullanılır. Yurttaşı olduğu ülkenin dışında yaşayan ya da yabancı bir ülkeyle ekonomik ya da hukuki ilişkisi olan kişi, uyruğu olduğu ülkenin koruması altındadır.
Uyrukluk, özellikle uluslararası hukuk açısından büyük önem taşır. Örneğin, suçluların geri verilmesiyle ilgili olarak, bazı ülkelerin yasaları başka bir ülkede suç işlemiş kendi uyruğundaki kişileri geri vermevi engeller.
Türkiye’de de Türkiye Cumhuriyeti uyruklu kişilerin suç nedeniyle yabancı bir ülkeye geri verilemeyeceği anayasal bir hükümdür. Ayrıca, bir devlet yabancı uyruklu bir kişiyi sınır dışı ederse, uyruğu olduğu devletin onu kabul etme zorunluluğu vardır.
Ülkeler, yabancı uyruklu kişilere malvarlığı edinme ve hukuki güvencelerden yararlanma gibi haklar tanımıştır. Ama yabancı uyruklular, kendi yurttaşlarının sahip olduğu oy verme, kamu görevinde bulunma ya da parlamentoya girme gibi siyasal haklardan genellikle yararlandırılmazlar. Son dönemlerde, özellikle Avrupa birliğini oluşturma çabalarının etkisiyle, bazı Avrupa ülkeleri yabancı işçilere yerel yönetim seçimlerinde oy kullanma ve bu yönetimlere seçilme hakkı vermiştir.
Bazen savaş yüzünden ya da siyasal, dinsel ve etnik baskılarla, bazı kişiler kendi ülkelerini terk ederek başka ülkelere sığınır ve mülteci olurlar. Mülteciler kendi ülkelerinin yurttaşlığını yitirir ve kendi devletlerinin korumasından çıkarlar. Başka bir ülkenin yurttaşlığına kabul edilinceye kadar vatansız kalırlar. Bu süre içinde mültecilerin bazı siyasal ve yasal haklardan yararlanabilmelerini sağlamak Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin görevleri kapsamındadır.
Türkiye'de Yurttaşlık Hakları
Türkiye’de yurttaşlık hakları temel olarak anayasada düzenlenmiştir. Anayasaya göre, Türk baba ya da Türk annenin çocuğu “Türk vatandaşı”dır. “Hiçbir vatandaş, vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz.”
1982 Anayasası’nın başlangıç bölümünde Türkiye’de yurttaşlann anayasada belirtilen temel hak ve özgürlüklerden yararlanma yetkisine doğuştan sahip olduğu belirtilmiştir. Yurttaş olmaktan doğan bu haklar arasında kişi dokunulmazlığı, özgürlüğü ve güvenliği, seyahat, din ve vicdan, düşünce, bilim ve sanat, basın, toplantı ve gösteri yürüyüşü yapma özgürlükleri gibi kişisel hak ve özgürlükler sayılabilir. Bu kişisel hakların yanı sıra, Türk yurttaşlarının çalışma, sendika kurma, grev ve lokavt yapma, sağlık, konut, eğitim ve öğrenim hakkı gibi toplumsal ve ekonomik haklan da anayasanın güvencesindedir.
Bunlann dışında Türk yurttaşlarının seçme, seçilme, siyasal etkinlikte bulunma, siyasal parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma, kamu hizmetine girme hakları siyasal haklar olarak anayasada yer alır. Anayasa bu hakların yanı sıra yurttaşların vergi verme, askerlik, mal bildirimi gibi ödevlerini de saymıştır.