Devonyen Dönemi
Devonyen Dönemi, Birinci Zaman'ın günümüzden yaklaşık 390-340 milyon yıl öncesini kapsayan dördüncü dönemi. Adı İngiltere'nin güneybatısındaki Devon (ya da Devonshire) bölgesinden kaynaklanır; çünkü söz konusu dönemde oluşmuş kayaç tabakaları ilk kez bu bölgede saptanmıştır. Bu bölgenin kıvrımlı kum taşları, kil taşları ve kireç taşları, Wales Bölgesi'ndeki daha eski Kambriyen kayaçlara benzer. İngiliz yer bilimcileri Adam Sedgwick ve Roderick Murchison, başlangıçta Devon'daki kayaçların da Kambriyen'de oluştuklarını sanmışlar, ama yörede yaşayan William Lonsdale adlı paleontoloji uzmanının bu kayaçlardaki fosil mercanların, Silüryen ve Karbon dönemleri arasında geçiş oluşturduğunu kanıtlamasından sonra, Devonyen Dönemi adını önermişlerdir (1839). Sedgwick ve Murchison, Devonshire'ın deniz kayaçlarındaki tabaka yapısının, Doğu İngiltere'nin ve İskoçya'nın büyük bölümünü kaplayan karasal eski kırmızı kum taşlarıyla aynı konumda bulunduğunu da saptamışlardır. O günlerde birçok yerbilimci, yanlış olarak, her kayaç türünün yer bilimsel sürenin belli bir bölümüne özgü olduğu kanısını taşıdıklarından, bu gözlemleri, önemli bir gözlemdir.
DEVONYEN DÖNEMİNDE PALEOTEKTONİK VE COĞRAFYA
Dünya tarihindeki birçok önemli gelişme, Devonyen Dönemi'nde gerçekleşti; bu gelişmelerden başlıca ikisi İapetus okyanusunun (ya da Ön-Atlas okyanusu) sonunda kapanması ve eski Kuzey Amerika ile Avrupa arasındaki sınır boyunca, Akadiyen ve Kaledonyen dağlarının oluşmasıydı. Bu arada belli başlı öbür eski sıradağlar da oluştu: Günümüzde ABD topraklarının batı kesimindeki (Nevada-İdaho'daki) Antler dağları; Arktika'nın Kanada'ya bağlı kesimindeki Franklin dağlan; Sibirya'nın kıyıları boyunca uzanan bazı dağlar; eski süperkıta Gondvana'nın kıyıları boyunca Güney Amerika'dan Antarktika'ya, oradan da Doğu Avustralya'ya uzanan kuşak. Kuzey yarıküre kıtalarını Gondvana'dan ayıran Theic okyanusu, kıtaların kayması nedeniyle hızla daraldı (bir sonraki Karbon Dönemi'nde kapandı). Ayrıca, kıtaların geniş bölgeleri sığ denizlerin baskınına uğradı.
Eski Kuzey Amerika, Avrupa ve Sibirya'nın büyük bölümü, Devonyen Dönemi tropikal kuşağında yer alıyorlardı: Geniş kırmızı yatak çökelleri, söz konusu bölgelerin o dönemde ılık savana iklimi etkisinde olduklarını göstermektedir. Günümüzdeki Kuzey Amerika ve Avrupa, Devonyen Dönemi'nde eski kırmızı kum taşı kütlesini oluşturuyorlardı. Gondvana kıtasının kuzey kesimi, günümüzdeki Avustralya ve belki de Çin; tropikal kuşakta yer alıyorlardı. Gondvana'nın büyük bölümü (Güney Amerika, Afrika, Arabistan, Hindistan ve Antarktika), ılıman bölgede ve kutup bölgesinde bulunuyordu. Güney Kutbu, Güneybatı Afrika'daydı.
Devonyen Dönemi'nin ortasında, Kuzey Amerika'da gerçekleşen deniz ilerlemesi sonucunda, Kaskaskia denizinin ilk evresi olan Piankasha denizi kıtayı kapladı. Taban kum taşı çökelmesi gerçekleştikten sonra, kireç taşları, sığ denizlerin başlıca çökeltileri haline geldi. Ama Devonyen'in ortasından başlayarak, yükselen yaylaların oluşturduğu döküntü gereçleri gün geçtikçe bollaştı ve kil taşları egemen duruma geldi. Günümüzde New York eyaletindeki Catskill dağları, bu döküntü gereçlerinin oluşturduğu kamanın aşınmasından artakalmıştır. Devonyen kireç taşlarındaki birçok mercan kayalığı, tropikal iklim koşullarının göstergesidir.
Avrupa'da, eski kırmızı kum taşları, Akadiyen-Kaledonyen dağlarından bir kırıntı kaması oluşturur. Devonyen Dönemi'nde, deniz yolları, günümüzdeki doğu ve güney kıyılarıyla sınırlıydı (Almanya'nın Ren vadisi bölgesinde deniz fosilleri içeren bir kesim vardır). Tektonik tabakaların kıyıları, Avrupa ve Sibirya arasındaki Ural okyanusunda, Kuzey Amerika-Avrupa ve Gondvana arasındaki Theic okyanusunda, Gondvana'nın Güney Amerika- Antarktika-Avustralya sınırı boyunca, geniş eski Büyük Okyanus'ta bir yerde, Kuzey Amerika'nın günümüzdeki batı, kuzey ve güneybatı kenarlarında yer alıyordu. Eski Büyük Okyanus'un kıyıları dışında, belirlenebilen bütün kıyılar çekilme kuşaklarıymış gibi görünmektedir.
Petrol, Devonyen kayaçlarındaki en önemli ekonomik kaynaklardan biridir. Yaygın kireç taşı va kum taşı yatakları da, yapı sanayisinde kullanılan önemli kaynaklardır.
DEVONYEN'DE YAŞAM
Devonyen Dönemi'nde, hayvanların ve bitkilerin evrimiyle ilgili bazı önemli olaylar gerçekleşti; bunların en ilgi çekicisi, canlıların karalara yayılmasıydı. Böcekler ve iki yaşayışlılar ilk olarak Devonyen tabakalarında bulunmuştur. Aynı dönemde çeşitli ilkel sporlu bitkilerin bazıları da, oldukça büyüyerek, Geç Devonyen'de dünyanın ilk ormanlarını oluşturmuştur. "Balık Çağı" denilen Devonyen'de deniz canlıları, özellikle balıklar da boldu.
Devonyen Dönemi'nden kalma deniz fosilleri, Kuzey Amerika'nın ve Avrupa'nın fosil kayıtlarında en bol bulunan, en çeşitli ve en iyi korunmuş fosillerdir. Deniz omurgasızlarıyla ilgili en bol fosiller, boynuz mercanlarının, stromatopoyitlerin (suda yaşadıkları sanılan soyu tükenmiş selenterelerin ya da süngerlerin), çok çeşitli kolsu ayaklıların, "ammonitler" adı verilen kabuklu yumuşakçaların ilk örnekleri olan ammonoyitlerin, deniz laleleri gibi saplı derisidikenlilerin, çok küçük konodontların ve birkaç trilobit türünün fosilleridir.
Devonyen Dönemi'nde balıklar büyük ölçüde çeşitlenmiştir. Fosiller arasında, modern kemikli ve kıkırdaklı balıklara benzeyen türlerin yanı sıra, orta - büyük boylu, soyu tükenmiş pek çok tür de vardır. Karada yaşayan omurgalıların gelişmesinde bir geçiş aşaması oluşturan kemikli balıklar, Avrupa ve Kuzey Amerika'nın eski kırmızı kum taşı oluşumlarındaki tatlı su çökeltilerinde bulunmuştur. Modern akciğerli balık gibi, bu balıkların da akciğerleri ve kemiklerle güçlendirilmiş yüzgeçleri vardı; bu özellikleri sayesinde, kurak mevsimde bir su birikintisinden öbürüne sürünebiliyorlar ve böcekler gibi karada yaşayan yeni omurgasız canlılarla beslenebiliyorlardı. Balığı andıran kuyruğunu koruyan ilk iki yaşayışlı fosili geç dönem Devonyen kayaçlarında saptanmıştır.
İlkel sporlu bitkiler, Devonyen'in başlangıcında karalara yayılarak hızla çeşitlenmişlerdir. Devonyen Dönemi'nin sonundaysa ilkel atkuyrukları, çomak yosunlar ve eğrelti otları her yanı kaplamıştır.