Kayalık Dağlar
Kuzey Amerika’nın en önemli coğrafi özelliklerinden biri Batı Cordillera adı verilen geniş dağlık bölgedir. Bering Boğazı’ndan başlayan bu dağlık bölge Alaska, Kanada ve ABD’yi geçerek Meksika’ ya kadar yaklaşık 5.000 km boyunca uzanır. Colorado ile İngiliz Kolumbiyası’ndaki Peace Irmağı arasında “kıta bölünümü”nü oluşturan bu yüksek bölgenin doğusundaki ırmaklar Atlas Okyanusu’na, batısındakiler ise Büyük Okyanus’a dökülür.
Kayalık Dağlar bu geniş sistemin doğusunda yer alan sıradağlardır. Yukon’dan başlayarak New Mexico’ya kadar uzanırlar. Kayalık Dağlar adını, Amerika Yerlileri’nde taşlı tepeler anlamına gelen assin-wati sözcüğünden almıştır. Gerçekten, bölgede ormanlık yamaçlar ve çayırlık alanlar da olmasına karşın, daha çok çıplak kayalıklar ve taşlı topraklar bulunur.
Kayalık Dağlar kesintisiz bir zincir gibi uzanmaz. Kuzeybatıdan güneydoğuya uzanan dağlar, Kanada’dan geçerek ABD sınırını aşar ve Wyoming eyaletine girer. Burada, Orta ve Güney Kayalık Dağlar’ını geniş bir kuşak biçiminde ayıran yüksek bir yayla vardır. Bu yaylaya Wyoming Havzası adı verilir.
Wyoming Havzası’nın güneyinde Kayalık Dağlar’ın güney bölümü uzanır. Güney Kayalık Dağlar kuzeyden güneye uzanan iki ana sıradağ grubundan oluşur. Doğudaki başlıca sıradağlar, Colorado’daki Front Sıradağları ile New Mexico içlerine uzanan Sangre de Christo dağlarıdır. Bu dağların doğusunda ABD’nin en geniş düzlükleri vardır. Sıradağların ve batıda kalan dağ grubunun arasında yüksek ve geniş çayırlık alanlar bulunur. Batı grubundaki başlıca dağlar Sawatch ve San Juan dağlarıdır. Burası Kayalık Dağların en yüksek bölümüdür. Colorado’da, 4.000 metrenin üzerinde, en yükseği 4.399 metre ile Elbert Dağı olan 40 doruk bulunur.
Kayalık Dağlar’ın orta bölümü Wyoming Havzası’nın kuzeyi ile Yellowstone Irmağı’nın güneyi arasında yer alır. Bunların en önemlileri, Yellowstone Ulusal Parkı’ndaki derin kanyonlara, sıcak su kaynakları ve gayzerlere tepeden bakan Wind River, Büyük Boynuz (Big Horn) ve engebeli Grand Teton dağlarıdır. Missouri ve Yellowstone ırmakları da bu bölgeden doğar.
Yellowstone Irmağı’nın kuzeyinde Kuzey Kayalık Dağlar başlar. Bunlar, kuzeybatı yönüne doğru uzanır ve Kanada sınırını geçer. En önemlisi Montana düzlükleri yakınındaki Lewis Dağları’dır. Bu bölgedeki Buzullar Ulusal Parkı’nda, birkaç büyük ve 40 küçük buzul ile çok sayıda güzel göl vardır.
Kayalık Dağların Kanada’daki bölümü kesintisiz 1.500 km boyunca uzanır ve 110 km genişliğinde bir kemer oluşturur. Bu kemerin güneydoğu ucu Alberta ve İngiliz Kolumbiyası arasındaki sınırı çizer. Kanada Kayalık Dağları, ABD topraklarındakiler kadar yüksek değildir. En yüksek noktası 3.954 metre ile Robson Dağı’dır. Piramit biçimindeki bu karla kaplı dağ, Kanada Kayalık Dağları’nın tipik bir örneğidir. Bu dağlarda beş bölge ulusal park olarak ayrılmıştır. Bunların en ünlüsü, deniz düzeyinden 1.730 metre yükseklikte olan Louise Gölü’nün bulunduğu Banff Ulusal Parkı’dır. Kanada-Pasifik Demiryolu, Kayalık Dağlar’ı 1.627 metre yükseklikte yer alan Kicking Horse Geçidi’nden geçerek aşar. Geçidin daha kuzeyinde Kanada Kayalık Dağları’nın en yüksek ikinci doruğu 3.747 metre yüksekliğindeki Columbia Dağı’dır.
Kanada Kayalık Dağları’nın ve Montana’daki Lewis Dağları’nın batısında dünyanın en uzun fay vadisi uzanır. Fay vadisini, yerkabuğundaki kırıklar oluşturur. Kayalık Dağlar’ı izleyen fay vadisi 1.300 km uzunluğundadır. Fraser, Columbia ve Kootenai ırmakları bu vadiden akar.
Geçmişte Kayalık Dağlar ’da yanardağlar çok etkindi. İçinden buhar fışkıran yarıklar ve Yellowstone Ulusal Parkı’nın sıcak su kaynakları bu volkanik etkinliklerden kalmıştır. Washington eyaletinin bazı bölümlerinde yer yüzeyi oldukça verimli olan volkanik toprakla örtülüdür.
Rüzgâr, yağmur ve değişik hava koşullarının etkisindeki dağların her yerinde aşınma görülmektedir. Dünyada ırmak aşındırmasının en iyi örneği, Colorado Irmağı’nın içinden aktığı, derinliği 1.500 metreden fazla olan Büyük Kanyon’dur. Kayalık Dağlardaki geniş ve hemen hemen düz olan vadi tabanları, çevredeki tepelerden rüzgâr ve hava koşullarının aşındırdığı toprak ve taşların birikmesiyle oluşmuştur.
Zengin gümüş, altın, bakır, uranyum ve başka mineral yatakları olan Kayalık Dağlar’ da başlıca sanayi madenciliktir. ABD’de uranyumun ilk olarak büyük miktarlarda bulunduğu yer Colorado Yaylası’dır ve ülkedeki kaynakların çoğu Nevv Mexico’daki Albuquerque yakınında yer alan Ambrosia Gölü çevresindedir. Colorado’nun yüksek düzlüklerinde ve Montana’daki vadilerde sığır ve koyun otlatılır.
Kayalık Dağlardaki görkemli ulusal parklarda gezmek, dinlenme tesislerinde kalmak, kamp kurmak, balık tutmak, dağcılıkla uğraşmak, kış sporları yapmak için bu olağanüstü güzellikteki yerlere her yıl binlerce insan gelir.
